کار و عقل معاش

پرسش: آیا کار و تلاش برای امر معاش و گذران زندگی، می‌تواند موجبات تقویت عقل عملی انسان را فراهم آورد؟ لطفا به نحو اجمال توضیح دهید.

پاسخ: یکی از مهم‌ترین فواید و آثار کار و تلاش برای امر معاش و گذران زندگی علاوه بر جنبه عبادی بودن آن، «تقویت عقل آدمی» است. البته منظور از این عقل، عقل فلسفی، استدلالی و نظری نیست، بلکه منظور «عقل معاش» یا عقل عملی انسان است. عقل معاش، همان عقل اقتصادی- اجتماعی است که به فرد توانایی فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی می‌دهد، بدین معنا که کسی که در متن اجتماع و درگیر و دار تلاش اقتصادی حضور داشته باشد، مردم را بهتر می‌شناسد، کمتر فریب می‌خورد، بهتر سود می‌کند و در برخورد با افراد گوناگون و حوادث رنگارنگ روزگار، تصمیمات پخته‌تری می‌گیرد. راه کسب یا تقویت این عقل، شرکت در کلاس‌های درس حوزه و دانشگاه و برخورداری از تحصیلات عالیه نیست. بلکه روش آن، درگیر شدن با مسایل پیچیده اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است که در خلال آن، فرد برای پیشگیری از هرگونه ضرر و فریبی در حق خود، مجبور است تمام توان خود را به کار گیرد و از حقوق و منافع خود دفاع کند. به همین ترتیب است که کم کم مهارت تدبیر همراه با «تجارت و تلاش» به دست آمده و به موازات بالارفتن درصد موفقیت او، درصد آسیب پذیری او کاهش می‌یابد. در روایات پیشوایان ما علاوه بر آن که به صراحت «تجارت» باعث فزونی عقل آدمی شمرده شده است (وسایل الشیعه، ج 17، ص12) در نقطه مقابل آن «ترک تجارت» موجب از بین رفتن عقل آدمی معرفی شده است. عن ابی عبدالله(ع):

ترک التجاره مذهبه للعقل. (من لایحفره الفقیه، ج 3، ص 193)

اهمیت این ویژگی در حدی است که حتی در صورت عدم نیاز به سود و درآمد، صرف کار کردن برای بالا رفتن تجربه و مهارت زندگی، امری لازم و ضروری است. شاهد این مدعا، مشورتی است که یکی از اصحاب امام صادق(ع) به نام معاذابن کثیر با آن حضرت انجام داد و سوال کرد: اکنون من به راحتی زندگی می‌کنم (و از ثروت کافی برخوردارم) آیا مصلحت می‌دانید، تجارت را رها کنم؟ امام(ع) در پاسخ فرمود:

اگر چنین کنی عقلت به کاستی خواهد رفت. (وسایل الشیعه، ج 71، ص 41)

بنابراین کسب درآمد و سود اقتصادی، تنها یکی از اهداف کار تجاری است و مهم تر از آن، کسب مهارت معیشت و تعامل با مردمان است که خود سرمایه‌ای گران بها است. این سرمایه حتی در مسایل غیراقتصادی، مانند مسایل اجتماعی، سیاسی و خانوادگی و... کارآمد است و انسان را از موفقیت‌های بیشتری برخوردار می‌کند.