كلمات كليدي : تاريخ، فتوحات، ماوراء النهر، سيستان، سند، روم و اندلس
نویسنده : هادي اكبري
فتوحات در سرزمین ماوراءالنهر
فتوحاتِ عصرِ حکومت ولید بن عبدالملک، با انتخاب قتیبه بن مسلم به فرمانروایی خراسان در سال 86(ه.ق) آغاز شد. وی در این سال به سوی ماوراءالنهر حرکت کرد و با گذشتن از رودِ جیحون، دو شهر آخرون و شومان در منطقۀ طخارستان را با صلح به تصرف خود درآورد.[1] پس از انعقاد صلح با این دو شهر، قتیبه برادرش صالح بن مسلم را به فرماندهی سپاه منصوب نمود و خود به مرو بازگشت. پس از حرکت قتیبه به سوی مرو، صالح به همراه سپاه به سوی سُغْد حرکت کرد و کاشان[2] را فتح نمود. صالح هم چنین شهر اورشت که از مناطق فَرْغانَه است را به همراه خشکت پایتخت فرغانه فتح نمود.[3]
قتیبه بن مسلم هم چنین در سال 87(ه.ق) به سوی بِیکَند لشکرکشی نمود. اهل بیکند با شنیدن خبر حرکت سپاه قتیبه به سوی این شهر، از همسایگان خود اعم از سُغدیان و مردمان اطراف خود کمک خواستند و در مدت کوتاهی تعداد زیادی به کمک بیکند آمدند. بر همین اساس سپاه قتیبه در محاصره قرار گرفت و بالاخره پس از گذشت دو ماه توانست اهل بیکند و نیروهای کمکی آنان را شکست داده و این شهر را فتح کند.[4] پس از آن قتیبه به سال 88(ه.ق) موفق شد نومشکث و رامیثنه را با صلح به تصرف خود درآورد.[5]
با آغاز سال 89(ه.ق) مَسلَمه بن عبدالملک و عباس بن ولید بن عبدالملک متفقاً دست به یک سری فعالیت‌های نظامی در سرزمین روم زدند. عباس بن ولید موفق شد أذرولیه را فتح کند و مَسلَمه هم قلعه‌های سوریه، هِرَقْلَه، قمودیه و عَمّورِیه را به تصرف خود درآورد. به علاوه عباس موفق شد صائفه را که در بدندون قرار داشت را نیز فتح کند.[6] در همین سال نامه‌ای از جانب حجاج بن یوسف به قتیبه بن مسلم رسید. در این نامه حجاج از قتیبه خواسته بود به سوی بخارا لشکرکشی نماید. قتیبه با اطلاع از دستور حجاج سپاه خود را به سوی بخارا حرکت داد و با گذشت از رود جیحون با نیروهای سُغد، کَشّ و نَسَف روبرو گردید و پس از شکست آنان، به سوی بخارا راه خود را ادامه داد. سپاه وی پس از حرکت به سوی بخارا به حوالی وَرْدان رسیدند. مردم این ناحیه نیز با سپاهی فراوان به سوی قتیبه رهسپار شدند؛ اما پس از دو روز جنگ شکست خوردند. پس از آن قتیبه به سوی بخارا حرکت کرد و سرانجام در سال 90(ه.ق) موفق به فتح آن شد.[7]
در سال 91(ه.ق)، قتیبه شومان را برای بار دوم فتح کرد. دلیل فتحِ دوباره این شهر آن بود که حاکم شومان نمایندۀ قتیبه را از این شهر اخراج کرد و پس از آنکه قتیبه دو نماینده به نزد حاکم شومان فرستاد، آن دو هم کشته شدند. بر همین اساس قتیبه به سوی شومان لشکر کشید و با درگیری نظامی این شهر را فتح کرد. قتیبه پس از فتح دوبارۀ شومان، راه کَشّ را در پیش گرفت و پس از رسیدن به کَشّ و نَسَف، این دو شهر را نیز پس از جنگ برای بار دوم فتح کرد. فارِیاب نیز شهری بود که پس از کَشّ و نَسَف فتح شد.[8] در سال 93(ه.ق) نیز قتیبه بن مسلم با پادشاه خوارزمشاه صلح نمود. پس از این صلح، قتیبه به قصد فتح سَمَرقَند راهی این شهر شد. با ورود قتیبه به سمرقند جنگ آغاز شد و سُغدیان که خود را در ورطۀ شکست می‌دیدند پیشنهاد صلح را مطرح کردند و بدن ترتیب قتیبه این منطقه را با صلح فتح نمود.[9]
فتوحات در سیستان
در سال 92(ه.ق) قتیبه بن مسلم به قصد جنگ با رتبیل راهی سیستان شد. این حرکت در نهایت منجر به برقراری صلح میان رتبیل و قتیبه گردید. قتیبه پس از انعقاد صلح، عبدربه بن عبدالله لیثى را به عنوان حاکم سیستان انتخاب کرد و به خراسان بازگشت.[10]
فتوحات در سرزمین سِند[11]
فتوحات در سرزمین سند در سال 89(ه.ق) و با منصوب شدن محمد بن قاسم به فرماندهی فتوحاتِ این سرزمین آغاز شد. محمد بن قاسم پسر عموی حجاج بود و از جانب حجاج برای فتح سرزمین سند انتخاب شد.[12] در این سال حجاج محمد را برای تصرف سرزمین سِند مأمور کرد و تمامی امکانات را برای فتح این منطقه در اختیار او قرار داد. محمد بن قاسم پس از دستور حجاج به سوی سِند حرکت کرد و در ابتدا در مُکران چند روزی توقف نمود. پس از آن حرکت خود را به سوی سرزمین سند آغاز نمود و در اولین مرحله توانست شهر قنزبور را به تصرف خود درآورد. پس از فتح قنزبور محمد راه أرمائِیل را در پیش گرفت و توانست این شهر را نیز فتح کند.[13] پس از فتح این دو شهر، محمد بن قاسم پیشروی خود را در عمق سرزمین‌های حکومت سند ادامه داد و با حرکت به سوی شهر دَیبُل، سپاهیانش را به این شهر رسانید. با توقف سپاه در نزدیکی دَیبُل، جنگ آغاز شد و محمد با استفاده از منجنیق توانست این شهر را به تصرف خویش درآورد.[14]
محمد پس از فتح دَیبُل به حرکت خود ادامه داد و خود را به نزدیکی شهر مِهران رسانید. او در طی حرکت به سوی مِهران به هر شهری که می‌رسید آن را به تصرف خود در می‌آورد. با ورود سپاه محمد به این منطقه، مردم شهر سریبدس[15] نزد محمد رفتند و با او صلح کردند. سهیان شهر دیگری بود که پس از سریبدس به تصرف سپاه محمد بن قاسم درآمد.[16] در این زمان داهر، پادشاه سند خبر پیشروی‌های سپاه محمد بن قاسم را شنید؛ اما توان نظامی او را ناچیز شمرد و به او توجهی نکرد. اما این مطلب باعث پیشروی سپاه محمد نشد. محمد اینک و پس از تصرف شهر سدوستان، به نزدیکی محل حکومت داهر رسیده بود. با رسیدن سپاه محمد به محل حکومت داهرشاه، جنگ سختی درگرفت که در نهایت منجر به شکست سپاه داهر شاه گردید. با شکست سپاهیان سِند و کشته شدن داهر، محمد بن قاسم تنها فرمانروای سرزمین سند شد.[17]
اما فتوحات سند در این مرحله و با کشته شدن داهر و شکست سپاهش به پایان نرسید و محمد در ادامۀ پیشروی‌های خود موفقیت‌های دیگری را نیز به دست آورد. پس از شکست داهر شاه، راوَر اولین شهری بود که توسط محمد و سپاهیانش فتح شد. شهر مهم دیگری که باید فتح می‌شد و باقیماندگان سپاه داهر در آن حضور داشتند، شهر برهمناباذ بود. این شهر نیز با جنگ به تصرف محمد درآمد. محمد پس از فتح این شهر مردان جنگی آن را کشت و شهر را نیز ویران نمود. پس از آن سپاه محمد به سوی شهرهای رور و بغرور حرکت کرد. فتح این دو شهر نیز پس از درخواست مردمان آن‌ها به برقرای صلح صورت گرفت و مردم این منطقه پس از برقراری صلح، اسلام را پذیرفتند. بسمد و رور نیز دو شهری بودند که با صلح فتح شدند.[18] رور یکی از شهرهای بزرگ سند بود و محمد پس از فتح این شهر، شهر سکه را نیز فتح کرد.[19] مُلْتان نیز آخرین شهری بود که البته با توسل به قوۀ قهریه به تصرف محمد و سپاهش درآمد و بدین ترتیب پروندۀ فتوحات در سرزمین سند بسته شد.[20]
فتوحات در سرزمین روم
فتوحات در روم در زمان حکومت عبدالملک با لشکرکشی مَسلَمه بن عبدالملک در سال 87(ه.ق) آغاز شد. در این سال مَسلَمه بن عبدالملک به سوی روم لشکرکشی کرد و در سوسنه از نواحی مَصِّیصَه با رومیان درگیر شد و پس از کشتن بسیاری از رومیان مناطق بسیاری را به تصرف خود درآورد. همچنین گفته شده؛ هشام بن عبدالملک به جنگ رومیان رفت و توانست چهار قلعۀ بولق، أَخْرَم، بَولس و قمقم را به تصرف خود درآورد.[21] در جمادی الاول سال 88(ه.ق) نیز مَسلَمه بن عبدالملک و عباس بن ولید بن عبدالملک، به اتفاق به سوی ارمنستان لشکرکشی کردند و توانستند شهر طُوَانه را فتح کنند.[22] در سال 93(ه.ق) عباس بن ولید به سوی روم لشکرکشی کرد و توانست شهرهای سَبَسْطِیَه، مرزبانین و طَرَسُوس را به تصرف خود درآورد. مروان بن ولید نیز به سوی روم لشکر کشید و موفق به فتح شهر خَنْجَرَه شد و از سوی دیگر مَسلَمه شهر ماسه[23] را به تصرف خود درآورد. مَسلَمه علاوه بر ماسه موفق شد قلعۀ حدید و غزاله و بَرْجَمَه را که از نواحی مَلَطْیَه بود به تصرف خود درآورد.[24]
فتوحات در شمال آفریقا و فتح اندلس
در سال 92(ه.ق)، طارق بن زیاد به منظور فتح اندلس حرکت کرد و توانست این منطقه را فتح کرده و به تصرف خود درآورد. طارق نخستین کسی بود که قصد فتح اندلس را کرد و با عبور از مدیترانه خود را به اندلس رساند و پس از جنگ با پادشاه این کشور که آدرینوق نام داشت، این منطقه را به تصرف خود درآورد. پس از این فتح، طارق به سوی شهر طُلَیْطُلَه که مقر حکومت پادشاه اندلس بود حرکت کرد و این شهر را نیز به تصرف خودش درآورد.[25] پس از فتح طُلَیْطُلَه، جزایر خَضراء[26] و سَرْدانِیَه[27] نیز توسط نیروهای موسی بن نصیر به تصرف درآمدند.