كلمات كليدي : تاريخ، پهلوي، معظمي، كاشاني، مصدق
نویسنده : سعيده سلطاني مقدم
عبدالله معظمی در سال 1288 در گلپایگان به دنیا آمد، پدرش محمدخان معظم‌السلطان از مالکان عمده آن زمان بود. عبدالله پس از پایان تحصیلات متوسطه در تهران در مسابقه اعزام دانشجو به اروپا شرکت کرد و در سال 1309 جزء سومین گروه دانشجویان اعزامی به فرانسه رفت و پس از 6 سال تحصیل در دانشکده حقوق پاریس به اخذ دیپلم و دکترای حقوق موفق شد دکتر عبدالله معظمی پس از بازگشت به ایران در 1315 به عضویت وزارت کشور درآمد سپس به دانشیاری کرسی حقوق بین‌الملل خصوصی در دانشگاه تهران برگزیده شد و به تدریس پرداخت. پس از پنج سال توقف در دانشیاری در سال 1320 به رتبه استادی ارتقا یافت و در همان زمان به معاونت دانشکده حقوق منصوب شد.[1]
دکتر معظمی و لایحه قرار داد الحاقی نفت
معظمی در سال 1322 وارد عرصه سیاست شد و در مجلس 14 نمایندگی مردم گلپایگان را بر عهده داشت در سال 1324 که یک اقلیت چهل نفری به رهبری دکتر مصدق بر ضد حکومت صدرالاشرف تشکیل شد و دست به ابستروکسیون[2] پارلمانی زد دکتر معظمی یکی از اعضای آن بود معظمی در دوره 15 نیز به نمایندگی گلپایگان به مجلس راه یافت و عضو اکثریت بود و کم‌تر در مذاکرات مجلس شرکت میکرد تا این‌که در آخرین روزهای مجلس 15 هنگامی که دولت ساعد لایحه قرارداد الحاقی نفت را به مجلس تسلیم کرد برای تصویب سریع آن در مجلس دست به اقداماتی زد با این امید که نمایندگان با توجه به کمی وقت آن را هرچه زودتر تصویب کنند[3] حسین مکی به عنوان مخالف شروع به صحبت کرد نطق مکی چند جلسه به طول انجامید و تاریخ پایان دوره پانزدهم قانون‌گذاری نزدیک میشد روز دوم مرداد 1328 سردار فاخر حکمت رئیس مجلس در اثر فشار اکثریت تصمیم گرفت موضوع ارائه نطق مکی را به رای مجلس واگذار کند. وکلای اکثریت نیز بر اساس قرار پنهانی با دولت قرار بود به محدود کردن سخنرانی نماینده اقلیت رای بدهند. در این هنگام حادثه‌ای رخ داد و آن اعتراض شدید توام با هیجان و حالت متشنج دکتر عبدالله معظمی پیش از آن‌که سردار فاخر اعلام رای کند فریاد زنان به رئیس مجلس گفت:
«بدبخت ترین ملت کسی است که اراده خودی را در موقع اظهار نظر از دست بدهد و بزرگان قوم مثل مرده روی صندلی‌ها بنشینن و در مسائل ابتدائی این طور اظهار نظر کنند آقای رییس مجلس شورای ملی حق ملت در بین است، اجازه بدهید این وضع مجلس طوری مرا متشنج کرد که من ناچار شدم در این‌جا وظیفه نمایندگی خود را که نماینده یک شهرستان فقیر، گرسنه و بیچاره و بالاخره نماینده یک ملیت هستم که من خودم در خوزستان جز تراخم، جز پابرهنگی، جز بیچارگی هیچ چیز ندیدم انجام دهم.»[4]
دکتر عبدالله معظمی که بعدها نیز در جبهه ملی نه به صورت عضو ولی همراه نقش های موثری داشت در این جلسه مجلس با چنین مانوری مانع از اقدامی شد که اگر به رای اکثریت واگذار میگردید مسلما سرنوشت قرارداد الحاقی غیر از این میشد که شد.[5]
در مجلس شانزدهم نیز هنگامی که غلامحسین فروهر وزیر دارائی کابینه رزم آرا ضمن ایراد سخنان موهنی نسبت به مجلس قرداد الحاقی را پس گرفت دکتر معظمی به شدت او را مورد حمله قرار داد و باعث متزلزل شدن دولت سپهبد رزم آرا گردید.
دکتر معظمی در کابینه دکتر مصدق
دکتر معظمی در سال 1330 یکی از اعضای هیئت مختلط مامور خلع ید از شرکت نفت بود او در مرداد 1330 گزارش اقدامات هیئت خلع ید را به استحضار نمایندگان مجلس رساند و مورد تقدیر قرار گفت وی با جان و دل از دولت دکتر مصدق پشتیبانی میکرد و در هر موردی رای موافق به کابینه مصدق میداد دکتر معظمی در انتخابات دوره 17 مجلس نیز از گلپایگان انتخاب شد و عضویت فراکسیون نهضت ملی را پذیرفت در واقعه 30 تیر [6]1331 از جمله چهار نماینده‌ای بود که برای عرض گزارش واقعی اوضاع نزد شاه به سعد آباد رفت در 8 بهمن آن سال نیز از جمله نمایندگانی بود که در جلسه آشتی کنان مصدق – کاشانی در دذاشیب حضور داشت در حالی‌که در 30 تیرمساعی دکتر معظمی و یارانش در قانع کردن شاه به برکناری قوام السلطنه از نخست وزیری به ثمر رسید کوشش‌های وی و نمایندگان جبهه ملی در قانع ساختن ایت الله کاشانی در خودداری از مخالفت با دولت مصدق به جائی نرسید.[7]
توطئه ربودن معظمی
بعد از قتل افشار طوس رئیس شهربانی که می‌شود گفت یک جنایت معمولی نبود بلکه توطئه ای بود علیه دکتر مصدق توطئه گران می‌خواستند با دستگیر کردن پنج نفر از افراد موثر حکومت عدم ثبات دولت مصدق را نشان دهند و آن را ساقط کنند اما این توطئه که به رهبری ستاد ( شاهپور علیرضا) و با شرکت دکترمظفر بقایی و سرلشگر زاهدی و عده‌ای از افسران ارشد بازنشسته به مرحله اجرا در آمد به نتایج مورد نظر نرسیده با شکست روبه رو شد بنا به اعتراف صریح بازداشت شدگان(سرتیپ دکتر منزّه، سرتیپ علی‌اصغر مزینی، سرتیپ بایندر و سرتیپ نصرالله زاهدی) قرار بر این بود که بعد از افشار طوس، دکتر فاطمی، سرتیپ ریاحی، دکتر معظمی، دکتر شایگان، مهندس زیرک زاده، تیمسار مهنا را دستگیر کرده و دولت را ساقط کنند.[8] سرهنگ سررسته این‌گونه ماجرا را شرح میدهد: "و در یک روز چند تن از وزرا و مقامات مملکتی از قبیل سرتیپ افشار طوس ، دکتر فاطمی ، سرتیپ ریاحی، دکتر معظمی، دکتر شایگان، مهندس زیرک زاده، تیمسار مهنا معاون وزارت دفاع ملی را به بهانه های مختلف غافلگیر کنند و چند روزی به شکل توقیف نگه دارند و شاه پس از اطمینان از عدم حضور آنان در ادارات مربوطه، چگونگی ماجرا را از رییس مجلس شورای ملی سوال کند که چرا هر وزیر یا مسئولی را که احضار می‌کنم غایب است و آیا مگر می‌شود کشور را بدون رئیس شهربانی و فرماندار نظامی و رئیس ستاد و وزیر خارجه اداره کرد؟ و از رئیس مجلس خواسته شود موضوع غیبت آنان را در جلسه رسمی مطرح کند و چون نخست وزیر نخواهد توانست جواب قانع کننده‌ای به وکلای مجلس بدهد...با رای اعتماد او را برکنار نمایند و مراتب را به شاه اطلاع دهند تا نخست وزیر دیگری تعیین شود"[9]
ریاست مجلس دکتر معظمی
در تیرماه 1332 که دوره یکساله ریاست مجلس سید ابوالقاسم کاشانی به پایان رسید نمایندگان فراکسیون نهضت ملی دکتر معظمی را نامزد ریاست مجلس کردند در این هنگام میان دکتر معظمی و همکار دانشگاهی‌اش دکتر شایگان مبارزه شدیدی در گرفت و سرانجام دکتر معظمی پیروز شد و با 41 رای در برابر 31 رای کاشانی بر کرسی ریاست مجلس نشست.[10] دکتر مصدق در کتاب خاطرات و تالمات مینویسد: دکتر شایگان و دکتر معظمی هر دو کاندیدای ریاست مجلس بودند و می‌خواستند از اکثریت موافق مجلس با دولت استفاده کنند و هریک در این باب با دیگری مبازره میکرد نظر به این‌که دربار با انتخاب دکتر شایگان مخالف بود عده‌ای از وکلای اکثریت موافق دکتر معظمی بوده و به صف نمایندگان اقلیت پیوستند که دکتر معظمی را به ریاست و حسین مکی را به عضویت هیئت اندوخته اسکناس انتخاب کنند و چون رای هم مخفی بود اسم هر کس را می‌خواستند می‌نوشتند این نقشه در مرحله اول بی سرو صدا به موقع اجرا رسید و دکتر معظمی به ریاست مجلس انتخاب شد[11]
دکتر معظمی در دوران ریاست مجلس
دکتر معظمی در دوره 48 روزه ریاست مجلس خود چند کار مهم انجام داد: اولا سرلشگر زاهدی را که در مجلس متحصن بود و مجلس را کانون توطئه بر ضد حکومت مصدق کرده بود از مجلس اخراج کرد و با اتومبیل خود سرلشگر زاهدی را به خانه‌اش فرستاد و به تحصن 46 روزه زاهدی در مجلس پایان داد هم‌چنین دکتر معظمی از دکتر بقایی که در مجلس متحصن بود خواست به تحصن خود خاتمه دهد ولی دکتر بقایی گفت چون در خارج از مجلس امنیت ندارد در مجلس خواهد ماند ثانیا به دکتر مصدق تذکر داد از انحلال مجلس خودداری کند زیرا در این صورت شاه او را عزل خواهد کرد دکتر مصدق پاسخ داده بود شاه جرات نخواهد کرد و دیگری موافقت وی با لایحه اختیارات دکتر مصدق بود. تقریبا دو هفته به وقایع سی تیر مانده بود که مصدق تصمیم گرفت اختیاراتی برای قانون گذاری از مجلس بگیرد این اختیارات شامل اختیرات قوه مقننه ، قضاییه و مجریه بود[12]
گروهی از حقوق دانان به دکتر معظمی ایراد داشتند که چرا با لایحه اختیارات موافقت کرده است زیرا دادن اختیارات سلب اختیار از مجلس می باشد ولی دکتر معظمی دلائلی داشت که وضع غیر عادی است و اگر دکتر مصدق اختیار نداشته باشد نمی‌تواند مملکت را اداره کند هنگام طرح لایحه اختیارات دکتر مصدق معظمی گفت: اگر موقع غیر عادی نبود همه ما مخالف این اختیارات بودیم ولی امروز وضع غیر عادی است و از طرفی دکتر مصدق که مورد اعتماد ملت و مجلس است و در این مبارزه سهم بسزایی دارد خود را برای انجام این ماموریت مهم و حیاتی محتاج این اختیارات میداند سپس پیشنهاد کرد که هیئتی از یازده نفر انتخاب کردند که بین نظرات دکتر مصدق و آیت الله کاشانی راه حلی پیدا کنند.
هنگام تصمیم دکتر مصدق به انحلال مجلس با رفراندوم دوستان نزدیک مصدق مثل دکتر معظمی که در همان اوقات با کوشش فراکسیون نهضت ملی به ریاست مجلس انتخاب شده بود به مصدق اطمینان میدادند که از عملیات خلاف آیین نامه اقلیت جلوگیری خواهد شد و با رای قاطعی که دولت پس استیضاح به دست خواهد آورد احتیاجی به رفراندوم نیست اما دکتر مصدق قبول نکرد و حتی دو نفر از نمایندگان مجلس در رابطه با اتهام قتل افشار طوس که از آن‌ها سلب مصونیت میشد و امکان داشت که از تریبون مجلس استفاده کنند استعفا دادند تا دکتر مصدق نیازی به انحلال مجلس نداشته باشد ولی او هم‌چنان تنها راه موفقیت دولت را انحلال مجلس با رفراندوم میدانست.[13]
استعفای 52 نفر از نمایندگان و استعفای معظمی
در تاریخ پارلمان ایران سابقه نداشت که نمایندگان مجلس شورای ملی با استعفا از سمت نمایندگی راه را برای انحلال مجلس شورای ملی آماده کنند که این کار درباره نمانیدگان دوره هفدهم صورت گرفت روز 24 تیرماه 1332 بیست و هفت نفر از نمایندگان عضو فراکسیون نهضت ملی دست جمعی استعفا کرده و در نامه ای به دکتر معظمی رئیس مجلس نوشتند: ریاست محترم مجلس شورای ملی چون با کمال تاسف چنانچه سابقا هم اعلام شد وضع کنونی مجلس مساعد برای ادامه وظیفه نمایندگی نیست ناگزیر ما امضا کنندگان ذیل اعضای فراکسیون نهضت ملی بدین وسیله استعفای خو را از نمایندگی دوره هفدهم مجلس شورای ملی تقدیم میداریم که اسامی آنا بدین شرح است: اخگر، اقبال، پارسا، جلالی، دادور، ذکائی، مهندس رضوی، مهندس زیرک زاده، دکتر سنجابی، شاپوری، دکتر شایگان، شبستری، فلسفی، خسرو قشقایی، مجد زاده، مدرس، دکتر ملکی، میلانی، موسوی، نجفی و عده ای دیگر از نمایندگان فارکسیون های اتحاد و کشور هم به دنبال آن‌ها استعفا کردند کلا وکلایی که استعفا دادند 52 نفر بودند[14]
معظمی در 11 مرداد 1332 (چند روز قبل از کودتا و یک روز پیش از برگزاری رفراندوم ) از ریاست مجلس استعفا داد. اداره مجلس را به عهده مسولین اداری سپرد.
دکتر عبده در خاطراتش مینویسد: هرچند دکتر معظمی رئیس مجلس با انحلال مجلس موافق نبود اطمینان میداد که از اخلال در عملیات خلاف آئین نامه جلوگیری خواهد کرد و با رای قاطعی که دولت مصدق پس از استیضاح به دست خواهد آورد احتیاجی به رفراندوم نیست اما به علت پافشاری دکتر مصدق و فراکسیون نهضت ملی عده‌ای از نمایندگان مستعفی شده و عده‌ای هم از آن‌ها پیروی کرده و مجلس عملا تعطیل شد.[15]
دکتر معظمی پس از کودتای 28 مرداد
دکتر معظمی پس از کودتای 28 مرداد مدتی مخفی بود و شغل خود را در دانشگاه نیز از دست داده بود اما در نهضت مقاومت ملی فعالیت میکرد در نتیجه در اردی بهشت 1334 بازداشت شد و همراه با چند تن از سران جبهه ملی به جنوب تبعید شد و مدتی در شرایط بسیار سخت در زندان برازجان به سر می‌برد. محمد علی سفری نوشته است: بعد از 28 مرداد شبکه دانشگاه خیلی فعال بود که یک واحد حقوقی زیر نظر دکتر معظمی قرار داشت که دفاعیات یاران دکتر مصدق را در زندان تهییه میکرد از نظر قضائی و حقوقی و سیاسی دکتر معظمی نقش عمده ای داشت وقتی دکتر فاطمی در زندان بود من همراه آیت الله زنجانی در تپه های عباس آباد با دکتر معظمی دیدار کردیم و مطالب دفاعی تهییه گردید در همان ایام گروهی از یاران مصدق از جمله دکتر معظمی و اللهیار صالح و سید باقر کاظمی دستگیر و به یزد و بوشهر و برازجان تبعید شدند [16]
دکتر معظمی و کنسرسیوم نفت
در سال 1332 هنگامی که قرداد کنسرسیوم نفت در مجلس شورای ملی مطرح بود به ابتکار دکتر معظمی نامه سرگشاده ای با هفتاد امضا به مجلس فرستاده شد که به قرارداد مزبور اعتراض نمودند و عده ای از دانشگاهیان امضا کنندگان بودند که ازکار برکنار شده و شرکت یاد را تشکیل دادند.[17]
سرانجام معظمی
معظمی پس از آزادی از زندان به دامداری پرداخت و با کمک مهندس شریف امامی شوهر خواهرش موسسه‌ای در کرج تاسیس کرد و بدین سان به امرار معاش پرداخت دکتر معظمی در سال 1350 در سن 62 سالگی در اثر سکته قلبی در گذشت.[18]