كلمات كليدي : تاريخ، پهلوي، خاندان بيات، سهم الملك بيات، سهام السلطان بيات، مصطفي قلي بيات، عزت الله بيات، محمد بيات
نویسنده : مرتضي حسني نسب
خاندان بیات یکی از بزرگترین خاندان‌های سیاسی ساکن در اراک هستند که از اواخر دوره قاجار پا به عرصه سیاست نهادند و به بالاترین مقامات کشوری دست یافتند. ممکن است که این خاندان، با بیات‌های زرند که عبدالله مستوفی در کتاب خود به آن اشاره داشته است، برسد؛ ولی اطلاع دقیقی در دسترس نیست[1].
اولین نفر معروف سیاسی از این خاندان عباسقلی بیات بود که توانست از طرف مردم اراک به مجلس آن زمان راه یابد. پس از وی پسرش مرتضی قلی بود که علاوه بر رسیدن به مجلس، توانست نایب رییس مجلس نیز شود و بعدها به بالاترین مقام سیاسی کشور که یک فرد عادی می‌توانست به آن دست یابد، یعنی نخست‌وزیری منصوب شود. از دیگر اعضای مهم این خاندان می‌توان به مصطفی قلی و عزت الله اشاره نمود که هر یک به مقامات سیاسی بلندی دست یافتند. از عمده دلایل موفقیت این خاندان، املاک و اموال فراوانی بود که ایشان در شهر اراک داشتند.
سهم‌الملک بیات
حاج عباسقلی معروف به سهم‌الملک بیات در سال 1235
(ه.ش) متولد شد. پدرش حاج علینقی نظام لشکر از سرمایه‌داران و مالکین بزرگ اراک بود. حاج عباسقلی دختر حاج مرتضی قلی و نجم‌السلطنه را به همسری اختیار نمود. همسر وی خواهر مادری دکتر مصدق بود
[2]. حاج‌عباسقلی علاوه بر داشتن اموال و املاک فراوان در شهر اراک، به امور سیاسی نیز می‌پرداخت و توانست در دوره سوم از طرف مردم اراک به مجلس راه یابد. سال وفات وی مشخص نشد.
سهام السلطان بیات
مرتضی قلی معروف به سهام‌السلطان فرزند عباسقلی بیات در سال 1266(ه.ش) متولد شد.[3]
وی نماینده مجلس از دوره چهارم تا سیزدهم بود و در بیشتر دوره‌ها به عنوان نایب رییس در مجلس شورای ملی حضور داشت.[4] وی در مجلس از اعضای فراکسیون قیام بود و همیشه به عنوان نماینده این حزب شناخته می‌شد؛[5] سهام‌السلطان بیات از جمله اصلاح‌طلبان مجلس بود؛ اصلاح‌طلبان گروهی از افراد به اصطلاح مثبت مجلس از احزاب دمکرات‌ها، اعتدالیون و بیطرفان بودند که با هم و در درون مجلس، اکثریت را تشکیل می‌دادند و به آن‌ها اصلاح‌طلبان می‌گفتند.[6] از دیگر فعالیت مهم سیاسی وی در طول دوران حضور در مجلس، بازگرداندن رضاخان به نخست‌وزیری پس از کناره‌گیری صوری وی از صحنه قدرت بود؛ سهام‌السلطان به همراه نه نفر دیگر از اعضای مجلس به بومهن برای ملاقات با سردار سپه رفتند و از وی خواستند تا «از تصمیم جدی خود! که کناره‌جویی است، بازگشته، بار دگر برای خدمت به وطن و ادامه خدمات دیرینه، هیئت دولت خود را تعیین و به مجلس معرفی فرمایند.[7]»
در دوره سیزدهم برای ریاست مجلس کاندیدا شد؛ ولی محتشم‌السلطنه اسفندیاری رقیب وی با چند رای اختلاف به ریاست رسید. در دوره بعد؛ یعنی دوره چهاردهم نتوانست به مجلس راه یابد. سهام‌السلطان در دوره اول مجلس موسسان که در سال 1304(ه.ش) تشکیل شد، حضور یافت و به نایب رییسی مجلس رسید. بیات در زمان نخست‌وزیری علی سهیلی به وزارت دارایی رسید و پس از سقوط کابینه وی، در دوره نخست‌وزیری ساعد مراغه وزیر مشاور شد. در سال 1320(ه.ش) سیدمحمدصادق طباطبایی، باقر کاظمی و مرتضی قلی بیات حزب مردم را تشکیل دادند که این حزب در مجلس طرفدارانی به دست آورد. پس از سقوط کابینه ساعد مراغه، دکتر محمد مصدق دائی سهام‌السلطان و فراکسیون اقلیت و فراکسیون‌های میهن و اتحاد ملی از مرتضی قلی بیات برای نخست‌وزیری حمایت کردند و به جهت همین حمایت‌ها وی توانست در سال 1323(ه.ش) به نخست‌وزیری برسد.[8] به نظر می‌رسد، تمایل مجلس به مصدق عامل اصلی حمایت از خواهرزاده وی؛ یعنی سهام‌السلطان بیات برای تصدی پست نخست‌وزیری بود[9]. در زمان نخست‌وزیری وی، دولت ایران به دولت ژاپن اعلان جنگ داد و به پشتیبانی از دولت، 91 نماینده از 94 نماینده مجلس به دولت رای مثبت دادند.[10] به جهت دخالت مجلس و توقف نیروهای متفقین در ایران و همچنین مشکلات فراوانی که در دوران نخست‌وزیری سهام‌السلطان بیات به وجود آمد، کابینه وی پس از چهار ماه سقوط کرد.[11] از جمله این مشکلات، تیره شدن روابط با شوروی، اعتصابات و درگیری‌ها در خوزستان با تحریک توده‌ای‌ها، بیرون‌راندن مالکان از املاکشان، عدم تابعیت مردم از نمایندگان دولت در شمال ایران و عزل ابتهاج از ریاست بانک ملی توسط دکتر میلیسپو رئیس هیئت مستشاری مالی آمریکا در ایران بود.[12] پس از شورش پیشه‌وری در آذربایجان و تجزیه‌طلبی، سهام‌السلطان به درخواست دولت وقت، استاندار آذربایجان شد؛ در آذربایجان به جهت نفوذ دمکرات‌ها، سهام‌السلطان بیات نتوانست ادامه کار بدهد و ظرف چند روز پس از استانداری، به تهران بازگشت.[13]
در دوران نخست‌وزیری قوام‌السلطنه، سهام‌السلطان بیات به وزارت دارائی و همچنین نایب نخست‌وزیر انتصاب شد. در اولین دوره مجلس سنا، به این مجلس راه یافت و نایب رئیس مجلس شد.[14] مرتضی قلی بیات مدتی نیز برای ملی شدن صنعت نفت فعالیت بسیاری نمود و از اعضای هیئت مدیره موقت مامور اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت بود. همچنین وی در اردیبهشت سال 1331(ه.ش) به عنوان مامور فوق‌العاده دولت برای شرکت ملی نفت و کلیه استان خوزستان به آبادان رفت و با مصاحبه با روزنامه‌ای ماموریت خود را این طور اعلام نمود: «من برای تنظیم و ترتیب کار در شرکت ملی نفت و افزایش درآمد و کم کردن مخارج و بازرسی در مورد شایعات حیف و میل شدن اموال شرکت ملی نفت و بررسی کامل از دارایی و تنظیم منظم کار و رسیدگی کامل به امور مذکور به این استان آمده‌ام.[15]»
در سال 1331(ه.ش)، از طرف دکتر محمد مصدق به ریاست هیئت مدیره و همچنین مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران منصوب شد و تا پایان عمر عهده‌دار این سمت بود.[16] برخی از این انتصاب ناراضی بودند و علت آن را رابطه فامیلی بیات با مصدق می‌دانستند: «پس از تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت، همه مردم انتظار داشتند که امور صنعت نفت به دست کسانی سپرده شود که اطلاعاتی داشته و تجربیاتی اندوخته باشند و در گذشته هم لیاقت و کاردانی خود را عملا نشان داده باشند؛ ولی بزرگان قوم بر آن شدند که برای بستگان و دوستان و خویشان و همکاران سیاسی خود کاری تهیه کنند. عده‌ای بی‌خبر از امور نفت را به عنوان هیئت مدیره به خوزستان اعزام داشتند که این صنعت بزرگ را در دست گیرند.[17]»
مصطفی‌قلی بیات
مصطفی‌قلی معروف به صمصام‌الملک فرزند سهم‌الملک در سال 1267(ه.ش) در اراک به دنیا آمد. تحصیلات خود را در خانه و به وسیله معلمین سرخانه شروع نمود و سپس برای ادامه تحصیل به اروپا رفت و به تحصیل در رشته کشاورزی پرداخت. صمصام‌الملک پس از بازگشت به ایران در سال 1300(ه.ش) به وزارت فلاحت و تجارت و فوائد عامه رفت و پس از سه سال حضور به معاونت این وزارتخانه رسید؛ وی چهار سال معاون وزیر بود. سپس برای مدت کوتاهی به معاونت وزارت کشور رسید. در سال 1312(ه.ش) همزمان با تاسیس اداره کل کشاورزی، صمصام‌الملک بیات به ریاست آن برگزیده شد و تا پایان عمر در این سمت مشغول بود.[18]
در زمان حضور وی در اداره فلاحت یا کشاورزی، نقل شده است که وی رشوه دریافت نموده است؛ اعظام الوزاره به نقل از صدرالاشراف می‌نویسد: «من در کابینه‌ی اول فروغی در سال 1314 وزیر دادگستری بودم. یک روز صبح از دفتر مخصوص سلطنتی خبر دادند که شاه شما را احضار نموده و شرفیاب شدم. شاه به محض این که مرا دید، گفت: کار مهمی با شما دارم. پرونده‌ای را از شهربانی برای من آورده‌اند و می‌خواهم رسیدگی به این پرونده را به عهده‌ی شما بگذارم تا آن را از اول تا به آخر بخوانید و با دقت گزارش دقیقی به من بدهید. به طوری که اطلاع پیدا کرده‌ام، خلاصه‌ی این پرونده این است که مامورین شهربانی کشف کرده‌اند که صمصام‌الملک بیات، رئیس کل فلاحت، از یک شرکت مقاطعه‌کار قصد گرفتن پنجاه هزار تومان رشوه داشته و مامورین واسطه را قبل از دادن رشوه گرفته و پول را هم توقیف کرده‌اند و واسطه هم در زندان است...»
صدرالاشراف سپس نقل می‌کند، این شخص واسطه را برای ادای گزارش به وزارت خانه می‌خواند؛ ولی وی به واسطه رئیس کل نظمیه وقت، وی را فراری می‌دهد و پرونده حل‌نشده باقی می‌ماند.
اعظام الوزراء نویسنده کتاب، صمصام‌الملک بیات را بی‌تقصیر می‌داند و ماجرا را به پرونده‌سازی رئیس نظمیه سرلشکر آیرم برای بیات مربوط می‌داند.[19]
صمصام‌الملک بیات از بنیان‌گذاران کشاورزی نوین در ایران شناخته می‌شود. شاید علت این مطلب شروع کشاورزی نوین در زمان حضور وی در ریاست اداره فلاحت یا کشاورزی بود. وی دانشکده کشاورزی کرج را پایه‌ریزی کرد و باغ نمونه کشاورزی کرج از اقدامات اوست.[20] همچنین وی نخستین دبیرستان پسرانه اراک را تأسیس کرد که صمصامیه نام گرفت.[21]
صمصام‌الملک در سال 1316(ه.ش) در سن 49 سالگی درگذشت.[22]
عزت‌الله بیات
عزت‌الله بیات فرزند حاج‌عباسقلی بیات در سال 1278(ه.ش) به دنیا آمد.[23] مادرش دختر نجم‌السلطنه خواهر دکتر مصدق بود. وی با ضیاء اشرف مصدق دختر دکتر محمد مصدق ازدواج نمود[24]. وی در بیشتر عمر خود به اداره املاک خود در اراک می‌پرداخت. پس از این‌که برادرش مرتضی قلی سهام‌السلطان از نمایندگی مجلس کناره گرفت. وی توانست به مدت دو دوره؛ یعنی در دوره‌های چهاردهم و پانزدهم به نمایندگی اراک در مجلس شورای ملی برگزیده شود. از فعالیت‌های وی در مجلس، بیرون آوردن آراء نمایندگان جهت مشخص شدن ریاست مجلس بود.[25] از وی فعالیت مهم دیگری در مجلس به دست نیامده است. همچنین وی از اعضای اولیه مجلس موسسان بود که در تقسیم بندی اولیه اعضاء، جزو شعبه پنجم این مجلس قرار گرفت.[26] وی پس از اتمام دوره نمایندگی‌اش به اراک بازگشت و مجددا به اداره املاک فراوانش در این شهر پرداخت. وی در سن 90 سالگی در سال 1368(ه.ش) در تهران درگذشت.[27]
محمد بیات
محمد فرزند سهام‌السلطان مرتضی قلی بیات مدتی معاونت وزارت کشاورزی را به عهده داشت و سپس مدیر کل بانک کشاورزی شد.[28] درباره وی اطلاع دیگری به دست نیامد.