هدایت الله گیلانشاه

كلمات كليدي : تاريخ، پهلوي، گيلانشاه، كودتاي 28 مرداد، نيروي هوايي، فوتبال

نویسنده : محمد حسين طوسي

سپهبد هدایت‌الله گیلانشاه در سال 1286ش در تهران متولد شد.[1] گیلانشاه لقب پدر او بود که بعدها نام خانوادگی این خانواده هم شد.[2] وی پس از انجام تحصیلات ابتدایی و متوسطه وارد دانشکده افسری شد و به درجه افسری نائل گردید. برای آموزش فن خلبانی از طرف ارتش به اروپا اعزام شد و در مدرسه هوایی انگلستان و فرانسه، خلبانی آموخت. وی چندین بار دیگر هم برای تکمیل خلبانی به اروپا رفت.[3]

فرماندهی نیروی هوایی

· در شهریور 1320 فرماندهی هنگ هوایی خوزستان را بر عهده داشت.[4]

· فرمانده نیروی هوایی از 16 شهریور 1326 تا 10 فروردین 1327.[5]

· ریاست ستاد نیروی هوایی از 16 بهمن 1330 تا 12 اسفند 1331.

· ریاست ستاد نیروی هوایی از 29 اسفند 1332 تا 22 بهمن 1336.[6]

در سمت ریاست نیروی هوایی با شاه روابط نزدیکی یافت و از افسران نزدیک دربار گردید.[7]

حتی پس از کودتا و تصفیه ارتش، عناصر وابسطه به دربار و آمریکا مثل زاهدی، گیلانشاه و ... تحت حمایت شاه مصون ماندند و به درجات عالی‌تر رسیدند.[8]

· ریاست دفتر نظامی دربار شاهنشاهی[9]

ریاست فدراسیون فوتبال ایران

در دهه‌های 20 تا 30 مرسوم بود که از قدرت عناصر سیاسی و نظامی در خدمت ورزش بهره می‌گرفتند. گیلانشاه هم که یک فوتبالیست بود و سابقه او با بزرگترین بازیکنان نسل اول فوتبال به سال‌ها قبل برمی‌گشت.

وی با تیم طوفان در سال 1314 قهرمانی را در مسابقه فوتبال باشگاه‌های تهران تجربه کرد و از قهرمان‌های تاریخ فوتبال ایران شمرده می‌شد.[10]

گیلانشاه در سال‌های 1329 تا 1331 رئیس فدراسیون فوتبال بود و هواپیماهای ارتش که کاروان اعزامی ایران را به بازی‌های آسیایی 1951 برد، با عنایت او در اختیار سازمان تربیت بدنی قرار داده شده بود.[11] او از اولین عناصر ورزشی بود که به سیاست پیوست.[12]

کودتای 28 مرداد

گیلانشاه یکی از عوامل مؤثر در کودتا بر علیه دولت دکتر مصدق بود. او که در

اول شهریور 1331 از طرف مصدق به همراه 136 فرمانده دیگر بازنشسته شده بود، از این انفصال خدمت ناراحت گشت و بر علیه دکتر مصدق به فعالیت پرداخت. در نهم اسفند 1331 به همراه دیگر فرماندهان ناراضی به خانه مصدق حمله‌ور شدند و قصد قتل وی را داشتند.[13]

هر چند در همان ایام دستور دستگیری وی به همراه دیگر از فرماندهان صادر شد.[14]

در کتاب «پنج روز رستاخیز ملت ایران» از افسرانی نام می‌برد که برای براندازی دولت مصدق، هم قسم شده بودند که گیلانشاه از جمله این افسران بود.[15]

افسران سلطنت طلب از طریق «کمیته نجات وطن» که سرلشکر زاهدی رهبر آنان بود، افسرانی مثل سرلشکر گیلانشاه که دارای پست‌های حساس بودند جذب نموده و برای اجرای طرح کودتا، آنان را با خود هماهنگ کردند.[16]

در جریان کودتا علیه دکتر مصدق، سرلشکر گیلانشاه، الحاق افسران هوایی را به صف سلطنت طلبان را اعلام داشت.[17]

وی به علت اهداف خودپسندانه برای امریکا، زیان‌های زیادی متوجه افسران نیروی هوایی کرد.[18]

او که همراه عده دیگری از افسران از قبیل تیمسار شاه بختی و ... در خیابان پاستور و اطراف کاخ سلطنتی اجتماع کرده بودند، مردم را تشویق به شعار دادن به سود شاه و علیه دکتر مصدق می‌کرد.[19]

در دوران دربدری سرلشکر زاهدی جزء چند نفری بود که در تمام مخفیگاه‌ها

همراه زاهدی بود.[20]

گیلانشاه در مورد اهدافش در کودتا می‌گوید:

هدف ما این بود اگر فرمانده لشکر اصفهان و فرمانده تیپ کرمانشاه موافقت کنند، دولت قانونی خود را در یکی از شهرهای مزبور تشکیل دهیم. سپس همراه با اعلام استقلال و ... جنوب ایران را از مرکز مجزا کنیم و از آن‌جا تکلیف دولت مصدق را معلوم کنیم و تهران را تصرف کنیم.[21]

کرمیت روزولت(جاسوس آمریکایی در طرح براندازی حکومت مصدق) چنین می‌گوید:

در سر راه رسیدن به منزل زاهدی به گیلانشاه رسیدم گفتم یک تانک بردار و پانزده دقیقه دیگر، نزدیک ساختمانی که در غرب اینجاست منتظر من باش.[22]

پس از استقرار رژیم کودتا، همه عوامل از جمله گیلانشاه که در سرکوب نهضت ملی دست داشتند، پاداش خیانت خود به مردم را، با ترفیع درجات نظامی و امنیتی گرفتند.[23]

ارتباط با مستشاران خارجی

ارتباطات سرلشکر گیلانشاه با دولت‌های غربی هر چند در سایه‌ای از ابهام قرار داشت؛ ولی در جریان کودتای 28 مرداد کاملا روشن گردید.

ارتشبد حسین فردوست در مورد او می‌نویسد:

در دوران محمدرضا سوء استفاده‌های مالی توسط امرای ارتش فراوان بود. یک مورد سپهبد هدایت‌الله گیلانشاه فرمانده نیروی هوایی قبل از خاتمی بود. وی از طرفداران شدید سیاست انگلیس بود و دستورات آن‌ها را مو به مو اجرا می‌کرد. با پیشنهاد او و تایید محمدرضا، انگلیسی‌ها تعدادی هواپیمای شکاری با قطعات یدکی مربوطه، با قیمت‌گران به ایران فروختند و نفع زیادی از این معامله بردند. زیرا هواپیماها کهنه و فرسوده بودند. گیلانشاه بعدها توسط خاتمی که یک افسر مدل امریکایی بود کنار گذاشته شد.»[24]

در عین حال، گیلانشاه از عوامل مورد اعتماد امریکا هم بود. روابط وی با سیا به حدی نزدیک بود که در جلسه بررسی و تصویب طرح اجرایی آژاکس، جان فوستر دالس(وزیر خارجه آمریکا) به نقشی که او باید در عملیات کودتا به عهده می‌گرفت، اشاره کرده است.[25]

در جریان کودتای 28 مرداد، روزولت به عنوان کارگردان عملیات کودتا با چند تن از افسران نظامی نظیر زاهدی، گیلانشاه و... رابطه مستقیم داشت.[26]

روزولت هم‌چنین در خاطراتش می‌نویسد: سرلشکر گیلانشاه از یاران ارزشمند ما است.[27]

طبق یک یادداشت گاهشمار سیا(سازمان جاسوسی آمریکا) از وقایع روز 23 مرداد 1332، روزولت چهار ساعت را صرف یک جلسه فشرده برنامه‌ریزی با مأموران کلیدی خود از جمله تیمسار گیلانشاه، تیمسار زاهدی و ... کرد. آنها همگی مخفیانه در زیر پتو یا داخل صندوق عقب اتومبیل به ساختمان سفارت رفته بودند و از آنجا خارج شدند.[28]

در قضیه نصب زاهدی و فرمان عزل مصدق، سرلشکر گیلانشاه رابط بین شاه و گودین(رئیس سازمان سیا وقت) بود. بعد به مخفیگاه زاهدی هم رفت تا با وی ملاقات کند.[29]

وی حتی در ایام کودتا در خانه امن سیا (سازمان جاسوسی آمریکا) مخفی شده بود و منتظر دستورات نماینده امریکایی بود.[30]

درگذشت

گیلانشاه با پول هنگفتی که از نیروی هوایی بدست آورده بود، در سال 1338 به طور ناگهانی از کارهای نظامی کناره‌گیری کرد و سرلشکر محمد خاتمی جانشین وی گردید.[31]

ولی چون یک کهنه قمار باز بود، اکثر پول خود را در قمار باخت و مجبور شد خانه خود را در زعفرانیه به قیمت 750 هزار تومان به ساواک بفروشد. این خانه صاحب 5000 متر زمین و یک ساختمان 3 طبقه مجلل بود و اکثر مصالح آن از ایتالیا وارد شده بود. در واقع ساواک سر گیلانشاه را در این معامله کلاه

گذاشت. خانه گیلانشاه بعدها خانه سازمانی حسین فردوست شد. هر چند فردوست اعتقاد داشت که هیچ گاه در این خانه معروف زندگی نکرده است.[32]

در اواخر در میدان فردوسی تهران، رستورانی دایر کرد و در سال 1365 در تهران وفات کرد.[33]