حقوق همسر در سیره نبوی

كلمات كليدي : اسوه،حق،عدالت ،محبت

نویسنده : محسن محمدزاده

خدای سبحان در شیرین‌ترین سخن خود برای رهنمود انسان، افزون بر تحلیل باورهای حق، به تحلیل سیره و سخن انسان‌های الهی تکیه نموده است. تا بیشترین تاثیر را در فطرت جان‌های آگاه بنهد.

خدای سبحان در زیباترین سخن خود رسول‌اللّه(ص) را الگوی تمام عیار حق معرفی می‌کند و سیمای ملکوتی او را به نمایش ‍ می‌گذارد و تمام انسان‌ها را به تماشای سیما و الگوگیری از سیره آن فرا می‌خواند: لقد کان لکم فی رسول‌اللّه اسوه حسنه [1]رسول‌اللّه(ص) اسوه و الگوی نیکی در رهنمود شما می‌باشد.

فراخوانی قرآن به الگوگیری از سیره حضرت، ارج نهادن به ارزش‌های الهی و انسانی است.

خدای سبحان در استوارترین سخن خویش از سیمای انسانی سخن دارد که به عظمت خلق و خوی او کسی بدیل نیست: انک لعلی خلق عظم[2] تو بر خلق و خوی، برتر و بزرگ‌تری.

هم او که مظهر صفات حسنای الهی و سرچشمه رحمت و عطوفت است. او مظهر عشق به حق و فداکاری در راه حق است و دلباخته کامیابی است حال این شخصیت بی نظیر می‌تواند بهترین الگو برای زندگی و حیات بشری باشد.

رسول‌الله(ص) محبت و عشق به همسر را که در کنار عشق به نماز می‌شمارد: حبب الی من دنیاکم ثلاث: الطیب و النساء، و قرة عینی فی الصلوة[3] از دنیای شما سه چیز محبوب من است، عطر، همسر؛ اما آرامش و شادابی چشمان من در نماز است. زیباترین جمله در مورد محبت دو همسر به یکدیگر به ویژه مرد به زن از رسول‌الله(ص) ابراز شده است، که از اعماق جان و فطرت خبر می‌دهد. بهترین سخنی که مرد می‌تواند به همسرش بگوید این است که من تو را دوست دارم و این از قلب زن تا ابد بیرون نمی‌رود. قول الرجل للمراة انی احبک لایذهب عن قلبها ابدا،[4]

رسول‌الله(ص) که مهربان‌ترین به افراد آسیب‌پذیر جامعه که زنان از جمله آنان می‌باشند، بود. ایشان بیش از دیگران با زنان به رأفت و مهربانی رفتار می‌کردند: اتقواالله فی الضعیفین الیتیم و المراة[5] از ظلم بر دو گروه شدیدا دوری کنید، یتیمان، و زنان.

کان رسول ارحم الناس بالنساء و الصبیان[6] رسول‌الله(ص) مهربان به بچه‌ها و زنان بود. پیام این تعبیرها شامل غیر همسر نیز می‌شود. رسول‌الله(ص) ارفاق و همراهی و احسان به همسر خویش را بهترین معیار فضیلت می‌داند: خیارکم خیارکم لنسائه و انا خیرکم لنسانی[7] بهترین شما نکوکارترین بر خانواده‌اش است و من نیکوکارترین برخانواده خویش ‍ هستم.

رسول خدا(ص) باخانواده خویش خوش رو بود و با آنها گفتگو و مزاح می‌نمود: و کان رسول‌الله(ص) یمزح[8] وی از گذشت لغزش‌ها دریغ نمی‌کرد. با گذشت صمیمیت و الفت را فزونی می‌بخشید.

پیامبر خدا(ص) هیچ کاری را بر همسران خویش تحمیل ننمود نه تنها همسران بلکه بر هیچ کس کاری را تحمیل نکرد: انا و الاتقیاء من امتی براء من التکلف[9] من و پیروان فضیلت خواه از امتم از تحمیل کار و کلفت به دیگران بیزار هستیم. وی کارهای شخصی خود را خود انجام می‌داد و در کارهای منزل هم به همسران خود کمک می‌کرد: و یضع مایضع الرجل فی اهله[10] مدت زیادی با چندین همسر عمر خویش را سپری نمود.

حق

یکی از مباحث مهم و ارزشمندی که در بین جوامع انسانی مطرح بوده و هست، بحث حق و حقوق است که ارتباط مستقیم با زندگی انسانها دارد و نشات گرفته از طبیعت اجتماعی انسان است.

موضوع حقوق در مکتب انبیای الهی به ویژه در مکتب نورانی اسلام مورد توجه خاص قرار گرفته و با عبارات و تعبیرات مختلف از آن سخن به میان آمده است.

اما حق عبارت است از هر امر ثابت، اعم از واقعی و نسبی. پس خدا را حق می‌گوییم؛ زیرا ثابت و واقعی است، و اسلام حق است به خاطر تحقق و واقعیت و ثبوت آن.[11]

از منظر اسلام انسان در مقابل تمام نعمت‌های الهی که پیرامون اوست وظایف و مسولیتی دارد. در عین استفاده و بهره‌مندی از این نعمتها بایستی شکرگذار لطف الهی باشد و حقوق آنان را بجا آورد. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: وءات ذاالقربی حقه و المسکین و ابن السبیل ولا تبذر تبذیرا؛ و حق نزدیکان را بپرداز و مستمندان و در راه ماندگان و هرگز اسراف و تبذیر مکن.[12]

حق زن بر شوهر

با توجه به آیات و روایات وارده در باب حقوق همسر، وظایف و مسئولیت‌هایی که شوهر نسبت به زن دارد را می‌توان به دو نوع وظایف تقسیم کرد؛ یک نوع آن وظایف و حقوقی است که اخلاقا مرد باید آنها را نسبت به همسر خود رعایت کند، مانند این که در کارهای منزل به او کمک کند نسبت به او ترشرویی ننماید در هر موضوع کوچکی به او خرده نگیرد رعایت نظافت در زندگی زناشویی و این که اسباب آزار و اذیت او را فراهم نیاورد. نوع دیگر از وظایف شوهر آنهایی است که از نظر حقوقی، مرد موظف است که آنها ر رعایت کند در غیر این صورت زن حق دارد که برای استیفا این حقوق به مراجع قانونی مراجعه نماید.

الف)از نظر اخلاقی

عطوفت با همسر

رسول‌خدا(ص) درباره رفتاری که مردان باید نسبت به همسرانشان داشته باشند فرمودند:

بهترین شما، سودمندترین و مهربان‌ترین شما برای خانواده خویش است و من بهترین شما برای خاندانم هستم. جز شخص کریم، زنان را گرامی نمی‌دارد و جز شخص پست، آنها را خوار نمی‌کنند.[13]

رسول‌خدا(ص) نه تنها هرگونه تعدی و دیکتاتوری را در محیط خانواده تحریم می‌کند بلکه ترشرویی و عصبانیت‌های بیجا را نسبت به همسر تقبیح کرده و می‌فرماید: ولا یقبح لها وجها؛ صورت و قیافه خود را نسبت به آنها در هم نکشید.[14]

پیامبر(ص) در آخرین سال زندگی‌اش هنگامی که اعمال حج را به پایان رسانید ضمن خطابه مفصلی در منا درباره مدارا کردن با زنان اینطور فرمودند: شما دیگران را درباره زنان به نیکی سفارش کنید زیرا آنها در خانه شما و تحت کفالت شما هستند و آنها امانت‌های خدا هستند که شما به عنوان همسری آنها را برگزیدید.[15] و هم چنین فرمودند: بهترین مردان امت من کسانی هستند که نسبت به خانواده خود سختگیری نمی‌کنند و با آنها نیکی و احسان می‌کنند.[16]

رسول‌اکرم(ص) با همسران خود با عطوفت و عدل رفتار می‌کرد و بین آنها تبعیض و ترجیح قائل نمی‌شد، و در مسافرتها بین آنها قرعه می‌زد و او را همراه می‌برد.[17] او مطلقا خشونت اخلاقی نداشت، خاصه در مورد زنان، نهایت رفق و مدارا را به کار می‌برد و تندخوئی و بدزبانی همسران خود را تحمل می‌نمود.

در روایات اسلامی به قدری درباره مدارا با زنان و خوشرفتاری با آنان توصیه شده که هر شخص منصفی با خواندن این قسمت از بیانات رسول‌خدا(ص) پی خواهد برد که دین اسلام تا چه اندازه درباره مراعات حقوق زنان اهمیت قایل است.

راوی می‌گوید از رسول‌خدا پرسیدند: پس حق زن بر شوهرش کدام است؟

پیامبر فرمودند: برادرم جبرئیل به من خبر داد و همواره درباره زنان به من سفارش می‌کرد تا جایی که گمان می‌کردم برای شوهران جایز نیست نسبت به آنها کلمه «اف» بگویند، درباره آنان از خدا بترسید؛ زیرا آنها با پیمانهای الهی بر شما حلال شده و به شکل امانتهای خدا در خانه‌هایتان بسر می‌برند آنها به خاطر این که وسیله لذت مشروع، همسر و مادر فرزندان و شریک زندگیتان هستند به گردنتان حقوقی دارند نسبت به آنها مهربان باشید(فاشفعوا علیهن وطیبوا قلوبهن) ودلهاشان را لبریز از محبت نمایید تا با شما زندگی کنند آنها را دشمن ندارید و شکنجه نکنید و آنچه را به عنوان مهر به آنها داده‌اید به زور نگیرید.[18]

از دیگر فرمایشات پیامبر(ص) چشم‌پوشی از لغزش‌های همسران و پرهیز از رفتار انتقام‌جویانه و توهین‌آمیز است ایشان می‌فرمایند: آیا علاقه‌ای است که آدمی همسر را بزند آنگاه سرشان بر روی یک بالش قرار گیرد برای آنکه هنگام غضب جلوی خشم خود را بگیرند خود را نوید به بهشت می‌دهند.[19]

هم‌چنین فرمودند: هرگاه شوهری نسبت به اخلاق زشت و رفتار ناپسند همسرش شکیبا باشد خداوند در عوض هر مرتبه‌ای، همان گونه به او پاداش می‌دهد که به حضرت ایوب نسبت به بلایش پاداش عنایت فرمود.[20]

ب) از نظر حقوقی

نفقه

شوهر موظف است نیازمندی‌های زندگی همسرش از قبیل غذا، مسکن، پوشاک، و کلیه لوازم زندگی را مطابق با شئون او تامین نماید.

پیامبرخدا(ص) فرمودند، حق زن بر شوهرش این است که هر گاه غذا خورد به زنش هم بدهد، هر گاه لباس پوشید به او نیز بپوشاند، به صورت او نزند، به او بد نگوید.[21]

عدالت

پیامبر در این باره سفارش کرده‌اد که هر گاه مردی دو زن داشته باشد و ما بینشان به عدالت رفتار نکند، روز قیامت در حالی که یک نیمه او ساقط شده است، محشور می‌گردد.[22]

پیامبر(ص) در حجة الوداع که زنان خود را همراه برد، در هر شبانه‌روزی نزد یکی از زنانش به سر می‌برد و می‌خواست بین آنها عدالت برقرار کند. پس از خواندن نماز صبح با تک تک زنان خود ملاقات می‌کرد (و از آنان دلجویی می‌نمود).[23]

پیامبر(ص) در زمان بیماری نیز عدالت را مراعات نموده و دستور می‌داد که او را به منزل زنی که نوبت او بود ببرند.

میمونه همسر پیامبر(ص) می‌گوید: «در ایام عادت ماهانه، رسول‌خدا به من دستور می‌داد که به خود لنگی ببندم و در بستر پیامبر(ص) بخوابم.[24]