كلمات كليدي : تاريخ، پهلوي، علي اردلان، سزاي حقيقت، حزب ملي
نویسنده : طلعت ده پهلواني
علی اردلان در 1293ش. در تهران متولد شد، پدرش محمد‌ولی‌خان از خوانین خاندان اردلان در کردستان بود.[1] او تحصیلات دوره‌ی ابتدایی را در مدرسه‌ی سن‌لوئی و سه سال اول دبیرستان را در مدرسه‌های آلیانس و تدین تهران و سه سال دوم دبیرستان را در رشتهی ادبی در مدرسه‌ی دارالفنون گذراند و دیپلم گرفت. سپس در رشتهی حقوق، در دانشگاه تهران به تحصیل پرداخت.[2] وی در آنجا با کریم سنجابی و علی شاگیان که استادان وی بودند، آشنا و به تدریج دوست شد.[3] او در دوران دانشجویی یک دوره آموزش روزنامه‌نگاری را به پایان رساند، همچنین همزمان با تحصیل در سال 1319ش. به استخدام بانک کشاورزی در آّمد و در سال 1320 به وزارت دارایی منتقل شد. او تحصیلات خود در دانشگاه تهران را ادامه داد و موفق به اخذ مدرک کارشناسی ارشد در رشتهی علوم اداری و اقتصاد گردید.[4] وی در سال 1324 به مه‌لقا وزیری ازدواج کرد و صاحب یک دحتر و دو پسر به نام‌های مینا و سینا و ساسان شد.
حضور در عرصه سیاسی - اجتماعی
از اولین فعالیتهای ایشان همکاری با نشریه «سزای حقیقت» در دوره‌ی رضاشاه که استقرار قانون‌گرایی و دموکراسی را در کشور تبلیغ می‌کرد.[5] اردلان با انتشار اعلامیه‌هایی به مخالفت با برگزاری انتخابات سیزدهمین دوره‌ی مجلس شورای ملی پرداخت. همچنین وی از مخالفان تلاش‌های محمدعلی فروغی در هنگام نخست وزیری برای تصویب قرارداد ورود ایران به جنگ جهانی بود و در پی‌ادامه‌ی فعالیتهای سیاسی، در 12 آبان ماه 1320 به اتهام پخش اعلامیه دستگیر شد و نیروهای انتظامی و امنیتی منزلش را بازرسی کردند، و پس از سه روز بازداشت، آزاد گردید.[6]
از دیگر فعالیتهای او در این دوران شرکت در جلسات آموزشی و تبلیغی کانون اسلام بود که سید محمود طالقانی و محمدعلی مهیاری آن را بنیاد گذاشته بودند. اردلان از اعضای اصلی این کانون در دهه‌‌ی 1320ش. با تاسیس احزاب ملی‌گرا، در احزاب میهن‌پرستان و حزب ایران به فعالیت پرداخت.[7]
اردلان و ملی شدن صنعت نفت
اردلان در جریان ملی شدن صنعت نفت جزو طرفداران دکتر مصدق و جبهه‌ی ملی ایران بود و با آنها برای ملی شدن صنعت نفت تلاش‌های بسیار کرد.[8] مدتی نیز با سازمان نگهبان آزادی ـ که از مطبوعات نمونه دولتی حمایت می‌کرد ـ در کنار افرادی چون مظفر بقایی و حسین مکی همکاری نمود.[9]
اردلان و خدمات دولتی
اردلان از سال 1320 تا 1330 در سیستم‌های گوناگون در وزارت دارایی به خدمت پرداخت؛ البته در 1329ش. به عنوان دادیار دادسرای دیوان محاسبات نیز انتخاب شده بود، در سال 1331ش. به عضویت کمیسون مرکزی و وزارت دارایی درآمد. این کمیسیون، براساس لایحه‌ی قانونی ناشی از اختیارات مصدق در دوره‌ی دوم نخست وزیری‌اش، برای تصفیه و اصلاح دستگاه‌های دولتی ایجاد شده بود.[10]
فعالیتهای روزنامه نگاری
اردلان از اعضای نهصت مقاومت ملی بود که مدیریت روزنامه «صرصر» را به عهده داشت، او امتیاز این روزنامه را در زمان دولت اول مصدق در سال 1330ش. گرفته بود. خط‌مشی این روزنامه در جهت انتقاد از دولت زاهدی بود، انتشار آن از 15 مهر 1332 شروع شد و پس از 8 شماره در 19 آبان 1332 توقیف و به جای آن تا شماره‌ِِ‌ی چهاردهم به ترتیب روزنامه‌های یار ایران، دمان نیروی کارگران، و فاخته منتشر گردید و پس از واقعه‌ی 16 آذر 1332 انتشار «صرصر» یا روزنامه‌های دیگر به جای آن، امکان‌پذیر شد.[11] اردلان به اتفاق بعضی از اعضای نهضت ملی در پوشش شرکت تعاونی جاوید، که ظاهرا لوازم خانگی می‌فروخت و محل تبادل نظر بود، به فعالیتهای سیاسی خود ادامه داد.[12]
فعالیت اردلان پس از کودتای 28 مرداد 1332
اردلان پس از کودتای 28 مرداد فعالیتهای سیاسی خود را در مخالفت با دولت کودتا و سعی در جهت تداوم نهضت ملی ایران ادامه داد، از جمله تلاش‌های او تعیین وکیل برای دستگیر شدگان عصر جبهه ملی ایران، طرفدار مصدق بود.[13] او در این سالها در حزب ایران نیز فعالیت می‌کرد در کنگره حزب در سال 1332ش. و 1335ش. شرکت داشت و کنگره 1335ش. در منزل وی برگزار گردید.[14] وی در کنگره تابستان 1335ش. به عضویت کمیته مرکزی حزب ایران انتخاب شد.[15] در سال 1336 مدیر اداره کل بررسی‌های مالی و اقتصادی وزارت دارایی و در سال 1327ش. مدیر کل امور کمیسیون‌های مالیاتی آن وزارتخانه و در سال 1340ش. نماینده تام‌الاختیار وزیر دارایی در ثبت اسناد گردید. همچنین در این سال به مدیر کلی سازمان مستقل تدارکات کشوری به کار خود ادامه داد و در سال 1342 مدیر کل وصول تهران و دارای‌های حومه شد.[16]
اردلان و جبهه ملی دوم
به دنبال اعلام موجودیت جبهه ملی دوم در 30 تیر 1331 و ایجاد فضای باز سیاسی که متأثر از رویکرد جدید سیاست خارجی دولت آمریکا در کشورهای جهان سوم از جمله ایران بود. مرحله دیگری از فعالیتهای سیاسی اردلان آغاز شد. او ابتدا به صورت عضوی ساده در بخش کارمندی جبهه ملی دوم به فعالیت پرداخت.[17] سپس در اولین کنگره جبهه ملی دوم که از 4 تا 11 دی ماه 1341 در منزل حسن قاسمیه برگزار شد. به عضویت شورای مرکزی درآمد[18] همچنین در این کنگره به عضویت کمیسیون تشکیلات و اساسنامه جبهه ملی نیز انتخاب گردید.[19] به دنبال اعلامیه جبهه ملی دوم در 3 بهمن 1341 (در اعتراض به نبودن آزادی در انتخابات، بی‌اعتنایی محمدرضا پهلوی به قانون اساسی و اعلام بی‌اعتباری همه پرسی برنامه‌های انقلاب سفید) که علی اردلان نیز یکی از امضا کنندگان آن بود، وی در 6 بهمن 1341 دستگیر و در زندان قزل قلعه زندانی گردید و سپس به زندان قصر انتقال گردید.[20]
اردلان و قیام 15 خرداد 1342
علی اردلان در بحبوحه قیام 15 خرداد 1342 در زندان بود. مهدی بازرگان پیشنهاد کرد که اعلامیه‌ای با امضای اعضای شورای مرکزی جبهه ملی دوم در محکومیت اقدام حکومت پهلوی در سرکوب و کشتار مردم صادر شود که از مجموع 35 عضو شورای مرکزی دوازده نفر در زندان که یکی از آنها علی اردلان بود و چهار نفر در خارج از زندان با صدور اعلامیه موافقت کردند.[21] اردلان پس از تحمل چندین ماه زندان، در شهریور 1342 آزاد شد و در بیست و یکمین دوره انتخابات مجلس شورای ملی، از حوزه انتخابیه نهادند از طرف جبهه ملی ایران نامزد شد؛ اما جبهه ملی پس از فرمایشی دانستن انتخابات، نامزدی وی را منتفی دانست.[22]
علی اردلان در بحبوحه انقلاب
اردلان از 1343 تا 1356 به جبهه ملی ایران وفادار ماند و در جلسات دوره‌ای آن که معمولاً مخفیانه و در منزل اعضا برگزار می‌شد، شرکت می‌کرد. بر اساس گزارش‌های ساواک در طول این سالها ساواک چندین بار او را بازداشت و مورد بازجویی قرار داد. در سال 1356 با پیدایش فضای باز سیاسی که مخالفت‌هایی با حکومت پهلوی آغاز گردید، فعالان سیاسی از جمله اردلان عرصه را مساعد می‌دیدند و فعالیتهای سیاسی خود را از نو شروع کردند.[23] در آستانه پیروزی انقلاب در سال 1357 پس از انتخاب شاهپور بختیار به نخست وزیری با او مخالفت کرد. او قبول نخست وزیر بختیار را بر وجهه حزب ایران و جبهه ملی ایران منفی می‌دانست.[24]
علی اردلان پس از پیروزی انقلاب
پس از پیروزی انقلاب و تشکیل دولت موقت به ریاست مهدی بازرگان، اردلان در 26 بهمن 1357 وزیر اقتصاد و دارایی کابینه او شد[25] و تا 20 آبان 1358 در این سمت ماند. در این تاریخ به دلیل استعفای کابینه بازرگان، او نیز کناره گرفت و ابوالحسن بنی‌صدر به جای وی به عنوان سرپرست انتخاب شد.[26] پس از استعفای دولت موقت، اردلان در برخی از کمیسیون‌های شورای انقلاب که وظایف دولت را انجام می‌داد، شرکت می‌کرد. او در انتخابات اولین دوره قانونگذاری مجلس شورای اسلامی که در 24 اسفند 1358 برگزار شد، از حوزه انتخابیه توبسرکان به نمایندگی مردم در مجلس انتخاب شد؛ اما وزارت کشور برای ایشان اعتبارنامه صادر نکرد.[27]
پایان کار علی اردلان
اعضای جبهه ملی و برخی فعالان سیاسی در 25 خرداد 1360 تظاهراتی که مخالفت لایحه قصاص بر پا کردند که اردلان نیز در آن نقش فعالی داشت امام خمینی(ره) همان روز ضمن یک سخنرانی ارتداد جبهه ملی را اعلام کرد و خواستار انحلال آن شد.[28]
پس از این عده‌ای از شرکت کنندگان مورد پیگرد قرار گرفتند که اردلان نیز یکی از آنان بود. سرانجام در 3 شهریور 1360 او را به اتهام عضویت در شورای مرکزی جبهه ملی ایران، نقش اساسی در برپایی میتینگ‌ها و شرکت در راهپیمایی مذکور و هم سویی با اقدمات سازمان مجاهدین خلق ایران دستگیر شد. وی پس از محاکمه، به هفت سال زندان محکوم گردید و حدود 30 ماه بعد در 28 اسفند 1361 حکم آزادی وی صادر شد و بقیه مدت محکومیت وی را به حالت تعلیق درآمد.[29]
اردلان پس از آزادی از زندان، فعالیتهای سیاسی خود را با انتشار پیام جبهه ملی از سر گرفت و در شرایط بحرانی ناشی از جنگ به مخالفت‌های خود ادامه داد که گاه منجر به دستگیری مقطعی او می‌شد تا اینکه در 22 بهمن 1378 درگذشت و در مقبره خانوادگی خود در بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد.