نصرالله انتظام

كلمات كليدي : تاريخ، نصرالله انتظام، پهلوي، كودتاي 28 مرداد

نویسنده : سعيده سلطاني مقدم

نصرالله انتظام فرزند ‌انتظام‌السلطنه از رجال دوره قاجار در سال 1279ه.ش در تهران متولد شد. دوران تحصیل ابتدایی را در مدرسه آلمانی تهران گذراند. پس از طی تحصیلات ابتدایی وارد مدرسه حقوق و علوم سیاسی شد و در اواخر جنگ جهانی اول از این مدرسه فارغ‌التحصیل شد و در همان دوران به خدمت وزارت امور خارجه درآمد.

مشاغل سیاسی انتظام

انتظام مدت هشت سال در ادارات مختلف وزارت خارجه به کار اشغال داشت. پس از کودتا سوم اسفند 1299به گفته خود، به اصرار معاون اداری مجلس به اداره تقنینیه مجلس منتقل شد. مدت خدمت وی در مجلس کوتاه بود و در اواخر دوره چهارم مجلس به دنبال انتصاب فروغی به وزارت امورخارجه در کابینه مستوفی‌الممالک، انتظام به وزارت خارجه منتقل و پست منشی اول اداره دوم سیاسی به وی واگذارشد و در ضمن به عنوان رییس اداره ترکیه به سفارت عثمانی در تهران معرفی شد. به لحاظ تصدی این پست، انتظام در جریان انعقاد پروتکل ایران و ترکیه در سال 1305ش به عنوان یکی از اعضای هیئت ایرانی در مذاکرات شرکت داشت.[1] پس از آن وی به نیابت سفارت ایران در پاریس انتخاب شد و به کشور فرانسه رفت و بعد از آن به ترتیب به عنوان دبیر اول سفارت ایران در ورشو و ژنو خدمت کرد. در دوران اقامت در ژنو وی به عضویت هیئت نمایندگی ایران در جامعه‌ملل نیز منصوب شد. در سال 1311ش به تهران بازگشت و پس از چندی به عنوان عضو مقدم اداره عهود و جامعه ملل وزارت خارجه به سمت منشی هیئت ایران که ریاست آن با علی‌اکبر داور بود به ژنو عزیمت کرد تا در جلسات شورای جامعه ملل که به منظور رسیدگی به اختلاف ایران و انگلیس در مورد لغو امتیاز دارسی تشکیل شد، شرکت کند. پیش از سفر به ژنو وی از سوی محمدعلی فروغی، وزیر امور خارجه وقت مامور راهنمایی هیئت اعزامی جامعه ملل که به منظور بررسی خرید و فروش زنان به شرق اقصی اعزام و دربازگشت خواستار بررسی این مساله در ایران شده بودند گردید. درباره نحوه برخورد و راهنمایی هیئت مزبور انتظام می‌نویسد: ... چون مدت توقف هیئت کوتاه بود و افراد آن ناشی و تازه وارد بودند به اغلب پرسش‌های آنان جواب‌های بی‌سر و ته دادیم حتی نگذاردیم هیچ روسپی خانه‌ای را ببینند.[2]

پس از بازگشت از ژنو انتظام به گفته خود جهت سر و سامان دادن به اوضاع بد مالی خود تقاضای نیابت سفارت ایران در لندن را با فروغی مطرح کرد و پس از چندی به لندن رفت. مدت ماموریت او در لندن ده ماه بود و پس از مدتی به معاونت نمایندگی ایران در جامعه ملل و کاردار سفارت ایران در سوییس منصوب شد و پنج سال در این سمت باقی بود.

انتظام بعد از شهریور 1320

او در سال 1317ش به تهران مراجعت کرد، و چندی در وزارت امور خارجه به عنوان رییس اداره سوم سیاسی خدمت کرد و پس از آن به سمت رییس تشریفات دربار منصوب شد. در جریان قضایای سوم شهریور 1320 و اشغال ایران وی کماکان در این سمت قرار داشت. پس از سقوط رضاشاه و تحولات سیاسی ناشی از حضور متفقین در کشور، انتظام فعال‌تر و در سطح بالاتری در مسائل سیاسی کشور حضور یافت. مشاغلی که در طول دوران جنگ جهانی دوم بر عهده انتظام قرار گرفت به شرح زیر است. وزیر بهداری در کابینه احمدقوام، وزیر پست و تلگراف در کابینه دوم سهیلی، وزیر راه در کابینه سوم سهیلی و کابینه مرتضی‌قلی‌بیات در اسفند 1324. انتظام از پست وزارت امور خارجه استعفا داد و در همین زمان به عنوان عضو هیئت ایران که جهت شرکت در کنفرانس سانفرانسیسکو عازم آمریکا بوده به این کشور سفر کرد. در این کنفرانس انتظام به عنوان یکی از اعضا کمیسیون مقدماتی مزبور انتخاب شد. وظیفه این کمیسیون تدوین مقررات اجرای منشور سازمان ملل متحد و ارائه آن به نخستین مجمع عمومی سازمان بود نخستین مجمع در سال 1325/1946 در لندن تشکیل شد و انتظام به عنوان عضو هیئت نمایندگی ایران به ریاست تقی‌زاده سفیر ایران در لندن بود، در مجمع عمومی شرکت کرد پس از برگزاری مجمع‌عمومی، انتظام به سمت رییس هیئت نمایندگی ایران در سازمان ملل برگزیده شد به هنگام تصدی این پست از سوی انتظام محمدرضا پهلوی بنا به دعوت رییس جمهور آمریکا سفری به این کشور کرد و انتظام به هنگام ورود شاه به نیویورک از وی استقبال کرد. در جریان مراسم استقبال انتظام بر خلاف معمول دست شاه را نبوسید و این امر موجب رنجش و عصبانیت وی گردید.

انتظام در مجمع عمومی سازمان ملل

انتظام در 29 شهریور 1329 با 32 رای از مجموع 54 رای به ریاست مجمع عمومی سازمان ملل انتخاب شد. پس از پایان دوران ریاست مجمع عمومی انتظام، علیقلی‌ اردلان به سمت نماینده دائم ایران در سازمان ملل متحد برگزیده شد و انتظام به سمت سفیر ایران در آمریکا منصوب شد. در همان دوران جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران رخ داد و دکتر مصدق به زمام‌داری رسید. وی در جریان این سفر و به دنبال پیدا شدن اوراق تبلیغاتی شرکت نفت انگلیس در کشوی میزهای کنسول‌گری ایران سوءظن دکتر مصدق نسبت به سفیر افزایش یافت. نقل شده است: "پدرم(مصدق) که از ابتدا به نصرالله انتظام خوش‌بین نبود با بررسی وضع سفارت ایران و مشاهده اوراق تبلیغاتی شرکت نفت و شایعات و خبرهایی که درباره سفیر پخش می‌شد نسبت به انتظام سوءظن بیشتری پیدا کرده بود. سوءظن مصدق نسبت به انتظام هنگامی که وی در ملاقات با ترومن رییس جمهور آمریکا از ورود او به جلسه جلوگیری به عمل آورد کاملا آشکار شد... ناگهان پدر عقب‌گرد کرد و پیش از آن‌که انتظام وارد تالار شد با چابکی در ورودی را بست و سفیر را حیران پشت در گذارد.[3]

انتظام که سخت ناراحت شده بود به من و چند نفر از اعضای هیئت که به تالار دیگری می‌رفتیم تا در انتظار بازگشت پدر بمانیم پیوست. وی در حالی‌که بغض گلویش را گرفته بود به من گفت: "اگر مرا نمی‌خواهند و به من اعتماد ندارند عوضم کنند"؛ ولی مصدق، انتظام را تغییر نداد و حتی وی به عضویت هیئت نمایندگی ایران جهت شرکت در جلسات دادگاه بین‌المللی "لاهه" انتخاب شد و در خرداد 31 به هلند عزیمت کرد. سه ماه پس از این ماموریت سرانجام نام نصرالله انتظام در زمره سفرایی قرار گرفت که دکتر مصدق قصد تغییر آنان را داشت. 19 شهریور 1321 "اللهیارصالح" از سوی دکتر مصدق به عنوان سفیر ایران در آمریکا انتخاب شد و به واشنگتن رفت. پس از کودتای آمریکایی 28 مرداد و استقرار دولت کودتا، انتظام بار دیگر به عنوان سفیر ایران در آمریکا انتخاب شد و به واشنگتن عزیمت کرد. وی تا سال 1335ش در این سمت قرار داشت و در این مدت بار دیگر ریاست هیئت نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد را نیز به عهده گرفت. انتظام در بازگشت به تهران مدت کوتاهی در سال 1338 به عنوان وزیر مشاور در کابینه "علم" انتخاب شد ولی مدت زیادی دوام نیاورد و بعد از آن به عنوان سفیر ایران در فرانسه انتخاب و راهی پاریس شد وی تا سال 1341ش داور اختصاصی بین المللی پاکستان در جریان اختلافات مرزی آنها با هند برگزیده شد. انتظام علی‌رغم آن‌که پس از بازگشت از پاریس بازنشسته شد؛ ولی تا پایان سلطنت پهلوی در زمره افراد متنفذ سیاسی کشور قرار گرفت. درباره فعالیت‌های غیر رسمی وی در گزارشی که از سفارت آمریکا در تهران برای وزارت خارجه آمریکا ارسال شده است آمده: "علی‌امینی" وزیر سابق، خود یک جلسه دوره‌ای دارد که اعضای این دوره عبارت‌اند از نصرالله انتظام ... برادران انتظام از افراد فعال این جلسات هستند

نقش انتظام در کودتای 28 مرداد

از نکات مهم زندگی سیاسی انتظام در اتباط با نقش انتظام در "کودتای 28 مرداد" با توجه به سابقه خصومتی که با مصدق داشت، است. انتظام در کوران مبارزات مردم ایران و در حالی‌که به عنوان سفیر کشورش در یک کشور خارجی می‌بایست حافظ منافع مردم و میهن‌اش باشد در ارتباط کامل با جاسوسان و ماموران امنیتی بیگانه بود. "روزولت" طراح کودتای 28 مرداد در کتاب خود می‌نویسد: "من با سفیر تهران در واشنگتن صحبت کردم او مرد فوق‌العاده زیرکی به نام نصرالله انتظام است.

"روزولت" اضافه می‌کند: "انتظام یکی از یاران با وفای شاه به شمار می‌آید. مصدق در 1252 او را تغییر داد و یکی از یاران خود را جانشین او کرد. "صالح" به مدت یک سال در ماموریت جدید کار کرد بعد از آن مجددا انتظام به آمریکا برگشت. اوایل سپتامبر 1951 اولین ملاقات ما صورت گرفت حالا هر دو ما از آن‌چه در تهران می‌گذشت گیج و مبهوت بودیم ... او لبخندی بر لب آورد؛ ولی نه از روی خوشحالی و گفت نهایتا موقعیت بسیار دشواری است من از شما می‌خواهم آن‌چه را به شما می‌گویم سری بماند و کاملا بی‌پرده صحبت خواهیم کرد. مصدق نخست‌وزیر ایران قدرت و اتحاد عمومی را به دست آورده است ... او با نگاهی عمیق تاکید کرد اگر چه من نمی‌توانم باور کنم که این وضعیت ادامه پیدا کند دیر یا زود مصدق پوششی به دور خود خواهد کشید و به صورت وسیله‌ای در اختیار دشمنان ایران قرار خواهد گرفت. مطمئنا من احتیاجی نمی‌بینم آن را برای شما مشخص کنم وقتی که حادثه اتفاق افتاد جذر و مد به طرز خیلی ناگهانی خواهد چرخید من خوشحال بودم از اینکه می‌دیدم اعتقادات من توسط یک ایرانی زیرک مورد تایید قرار می‌گیرد."[4]

"نجاتی" مولف کتاب "جنبش ملی شدن صنعت نفت و کودتای 28 مرداد" می‌نویسد:"سفیر کبیر ایران مردی که به حق باید حافظ منافع ملت‌اش باشد چنان روابط صمیمانه‌ای با سازمان جاسوسی دشمن دارد که نماینده سیا برای کسب اطلاع از اوضاع ایران به او متوسل می‌شود و با وی مشورت می‌کند و عجیب این‌که این گونه تماس‌ها و اعمال خیانت‌بار در سال 1951 یعنی هم‌زمان با خلع ید از شرکت سابق و ماه‌های اول زمام‌داری دکتر مصدق صورت گرفته است."[5] نکته دیگر در مورد انتظام تشکیلات فراماسونری و شرکت او در این تشکیلات است. بنا به گفته خود وی او و پدرش عضو فراماسونری بوده‌اند. خود وی و برادرش عبدالله به نقل "اسماعیل‌رائین" از اعضای فراماسونری بوده‌اند:" ... بقیه یک‌صد و چهار نفر عضو لژهای چهارگانه هستند: نصرالله انتظام در لژمهر و وفا، عبدالله انتظام در لژهای وفا و صفا ... "[6].

انتظام رییس کنگره حزب رستاخیز

انتظام در جریان برگزاری نخستین کنگره عمومی حزب رستاخیز به عنوان رییس کنگره برگزیده شد. سفارت آمریکا در تهران انتخاب وی را در دلیلی بر تضعیف موقعیت هویدا تحلیل کرد. در این گزارش آمده است: تغییر موازنه قدرت در سیاست‌های حزبی ایران با انتخاب نصرالله انتظام یکی از یاران دیرین رقیب قدرتمند هویدا، یعنی اسدالله علم وزیر دربار به عنوان ریاست کنگره آشکار شد.[7]

سرانجام انتظام

انتظام پس از پیروزی انقلاب مدتی در بازداشت به سر برد او هیچ‌گاه همسری انتخاب ننمود و بعد از بازنشستگی نیز به دنبال کاری نرفت و سرانجام در سال 1360 در سن 80 سالگی در تهران در گذشت.[8]