كلمات كليدي : روزنامه نگاري، مطبوعات، اخلاق حرفه اي، اطلاعات، خبر، ارتباطات، رسانه
نویسنده : قاسم كرباسيان
روزنامهنگاری، سامانه انتقال‌دهنده‌ی نوعی کالای منحصر به‌فرد به یک فرهنگ است. این کالا، عبارت از ارائه اطلاعات و اخبار مستقل، قابل اعتماد، دقیق و جامعی است؛ که شهروندان، آزاد بودن آن‌را خواستارند.[1]
مورخان مطبوعات معتقدند، به‌دشواری می‌توان برای موضوع تاریخ مطبوعات، مرزی پیدا کرد؛ چراکه مطبوعات، مانند سایر رشته‌های تاریخ عمومی، همچون تاریخ ادبیات، امور اقتصادی یا تاریخ جنبش‌های اجتماعی، بدون رجوع دائم به تحول عمومی جوامع، درک نمی‌شود. به هر حال، مورخان، نیاکان روزنامهها را از سرایندگان اشعار یونانی تا ترانه‌سرایان قرون وسطی و شاعران و موسیقی‌دانان آفریقایی می‌دانند؛ که حتّی در جوامعی که چاپ را نمی‌شناختند، به‌نوعی کنجکاوی عمومی را برانگیخته‌اند. در این میان، وظیفه برقراری ارتباط و اغلب رسانیدن اخبار را در قالب‌های مورد نظر برعهده داشته‌اند. البته تاریخ پیدایش روزنامهنگاری را باید در دل پیدایش نشریات جستجو کرد.
از قرن 15 میلادی، در نتیجه‌ی یک‌سری عوامل سیاسی، اقتصادی و فکری، عطش کسب اخبار در غرب به‌نحو بارزی افزایش یافت. رنسانس و رفرم(اصلاح) اجتماعی، توسعه مبادلات تجاری و بانکی، ایجاد مرکز پستی جدید و ...، همگی در زمینه‌سازی اطلاع‌رسانی مؤثر بودند.[2]
پیدایش روزنامه در ایران را نیز از زمان‌های بسیار دور، مقارن با سنگ نوشته‌ها، جارچیان و قاصدان تیزپا، ابلاغ‌ها، اعلامیّه‌ها، فتح‌‌نامه‌ها و ...، که برای اطلاع عموم در مساجد و اماکن عمومی نصب می‌شدند، نسبت داده‌اند. اولین روزنامه ایرانی که به زبان فارسی، منتشر شد، روزنامه‌ای بود که طلیعه آن در حدود سال 1253قمری(1215شمسی) به مدیریت میرزا صالح شیرازی، انتشار یافت. فاصله انتشار نشریات ادواری و یومیّه با نشریات تخصّصی چندان زیاد نیست. چنان‌که در 17 ذیحجه 1287هـ.ق، اولین شماره از نشریه‌ی حقوقی، قضایی و خبری، با عنوان روزنامه وقایع عدلیه، به همت میرزا حسین‌خان مشیرالدوله قزوینی سپهسالار منتشر شد.[3]
در کنار این پیشینه درازمدت که از مطبوعات و به‌تبع آن، روزنامهنگاری به‌جای مانده، فکر آموزش و تربیت اشخاص برای حرفه روزنامهنگاری، در یک دوره اختصاصی، قدمت زیادی ندارد. اندیشه تأسیس مدرسه مخصوص روزنامهنگاری، تا قبل از سال‌های دهه شصت به‌مرحله عمل درنیامد. وقتی در سال 1924 "پول ورشاو" به‌عنوان ضمیمه‌ای بر دانشکده حقوق کاتولیک شهر "لیل" فرانسه، یک مدرسه روزنامهنگاری تأسیس کرد، فقط معدودی تلاش او را جدّی گرفتند و تنها در دوران بعد از آزادی فرانسه از تسلّط ناز‌ی‌ها بود، که "مرکز تربیت روزنامه‌نگار" پاریس توسط "ژاک ریشه" و "ریمون مانوی" افتتاح شد. سرانجام در سال 1962 با تلاش‌های پروفسور "ژاک لئوته"، دانشگاه به رشته روزنامهنگاری توجه و علاقه نشان داد و پس از مدتی در دانشگاه ادبیات استراسبورگ رشته تکنولوژی اخبار و اطلاعات تأسیس شد.[4]
در ایران نیز نخستین تجربه آموزش ارتباطات مربوط به سال 1319 است؛ که در آن با همکاری سازمان پرورش افکار و دانشگاه تهران، یک دوره شرح و توضیح روزنامهنگاری در دانشکده حقوق این دانشگاه برگزار شد.[5]
جایگاه روزنامهنگاری در ارتباطات
روزنامهنگاری در میان رشته‌های علوم ارتباطات اجتماعی، مقام برجسته‌ای دارد. مطالعات ارتباطات اجتماعی معمولاً چهار جهت اساسی "اداره‌کنندگان وسایل ارتباط جمعی"، "پیامهای ارتباطی"، "مخاطبان و استفاده‌کنندگان پیامهای ارتباطی" و "آثار اجتماعی ارتباطات" را دربر می‌گیرد. روزنامه‌نگاران در عین حال که از اداره‌کنندگان و همکاران وسایل ارتباط جمعی به‌شمار می‌روند، با تهیه و تنظیم و انتشار پیامهای خبری و ارتباطی در خدمت افراد جامعه یعنی مخاطبان انجام وظیفه می‌کنند و در تحوّلات و پیشرفت‌های اجتماعی نقش بسیار حسّاسی دارند. بدین ترتیب روزنامهنگاری با تمام رشته‌های ارتباطات اجتماعی همبستگی نزدیک داشته و خود از مهم‌ترین آنان به‌شمار می‌رود.[6]
روزنامهنگاری که ابزاری برای جامعه‌سازی و خلق شهروند به‌شمار می‌رود و هدف اصلی آن ارائه اطلاعات به شهروندان(اطلاعاتی که آنان برای آزادی و خردگرایی به آن نیاز دارند) است، خود، یک تخصّص بوده و افرادی که بخواهند وارد این عرصه شوند، باید آموزش‌های لازم را طی کرده و با اساس این حرفه و شاخه‌های فرعی آن آشنا شوند. البته، داشتن ذوق و قریحه و استعداد شخصی، همان‌طور که در هر کار دیگری مسلم است، در روزنامهنگاری نیز قبل از تخصّص، لازم به‌نظر می‌رسد.[7]
دگرگونی‌های روزنامهنگاری غربی[8]
تحولات مهمی که بعد از جنگ جهانی اول در روزنامهنگاری آمریکا از لحاظ نگرش‌های حرفه‌ای و شیوه‌های خبریابی و خبرنویسی و خبرگزینی پدید آمد و خواه‌ناخواه در سایر کشورهای غربی و غیرغربی نیز تأثیر گذاشت، به‌طور کلی در دو مسیر آزادی‌گرایی و مسؤولیت‌جویی جریان یافته است.
الف) روزنامهنگاری آزادیگرا؛ نخستین گرایش جدید روزنامهنگاری که دوره بعد از جنگ جهانی اول تا اواسط دهه 1960 را دربر می‌گیرد و با مفاهیم فکری دموکراسی آزادیگرا و نظام سیاسی و اقتصادی جوامع سرمایه‌داری همراهی دارد، بر گزارش واقعیات، استوار است. این گرایش، معرّف روزنامهنگاری کلاسیک مسلّط در جوامع غربی است و در طول دوره مذکور، شیوه‌ها و روش‌های حرفه‌ای مختلفی را دنبال کرده است؛ که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. روزنامهنگاری عینی؛ این نگرش که بر عینی‌گرایی و گزارش عینی رویدادها تأکید دارد، از لحاظ حرفه‌ای برای تحقّق عینیت اخبار، بر ضرورت گزارش پدیدها بر مبنای عناصر مهم خبری و از لحاظ اجتماعی با تکیه بر موفقیّت مطبوعات و سایر وسایل ارتباط جمعی بر ایفای نقش مقابله‌جویی در برابر دولت و انجام وظیفه نگهبانی روزنامه‌نگاران در مقابل سیاست‌های دولتی تأکید می‌ورزد. برخی این نوع روزنامهنگاری، که مخالفت‌جو نیز گفته شده است را مورد بحث و انتقاد قرار داده و عینی‌گرایی را اسطوره‌ای فریبنده دانسته‌اند. چراکه به‌عقیده آن‌ها، کوشش برای نیل به حقیقت، از طریق گزارشات عینی رویدادها، همیشه به حقیقت عینی منتهی نمی‌شود.
2. روزنامهنگاری تشریحی؛ این نوع روزنامهنگاری، به صرف گزارش رویدادها، آن‌گونه که روزنامهنگاری عینی می‌پرداخت، نمی‌پردازد؛ بلکه تشریح، تفسیر، تجربه و تحلیل اخبار را مورد تأکید قرار می‌دهد.
3. روزنامهنگاری عمقی؛ در این شکل از روزنامهنگاری، برای کامل‌تر کردن گزارش‌های خبری، کوشش‌های پردامنه‌تری را ضروری دانسته و خبرنگاران، مدّت طولانی را صرف معامله و بررسی رویداد مورد نظر می‌کنند و تا موقعی که اطلاعات دقیقی از آن به‌دست نیاورند، به کوشش خود در این‌باره ادامه می‌دهند. این نوع روزنامهنگاری، با مقتضیات فعالیت پرشتاب وسایل ارتباط جمعی معاصر تعارض دارد و جز در موارد استثنایی به‌کار گرفته نمی‌شود.
4. روزنامهنگاری تحقیقی؛ این شکل روزنامهنگاری، در عین حال که از حیث وسعت گزاراشات و نیز توجّه به عمق رویدادها، به دو شکل اخیر شباهت دارد و مکمّل آن‌ها محسوب می‌شود، از جهت نوع برداشت و نگارش اجتماعی با آن‌ها تفاوت دارد. در روزنامهنگاری تحقیقی که بیشتر در زمینه وقایع و مسائل مهم سیاسی به‌کار گرفته می‌شود، به‌سبب عدم اعتماد و اطمینان خبرنگاران به اخبار و اطلاعات مندرج در اعلامیه‌های رسمی دولتی، کوشش‌های پیاپی در جهت کشف واقعیّات صورت می‌گیرد و تلاش به عمل می‌آید، تا اطلاعاتی که از آن‌ها مخفی و عمداً از دسترس آنان دور نگه‌داشته می‌شود، به‌دست آید.
ب) روزنامهنگاری انتقاد‌گرا؛ دومین گرایش مهم روزنامهنگاری آمریکایی، به‌جای آزادی و عینیت، بر مسؤولیت و تعهّد وسایل ارتباط جمعی تکیه دارد؛ که به‌همین جهت، به آن مدافعه‌گر گفته می‌شود. این روزنامهنگاری اشکال و شیوه‌های گوناگونی را در ضمن خود داراست:
1. روزنامهنگاری زیرزمینی یا اعتراض‌گر؛ این نوع روزنامهنگاری، ناظر به روزنامهنگاری منتقد و مخالف با وضع مستقر و ارزش‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مورد حمایت نظام حاکم بر آمریکا در فاصله سال‌های 1960 تا 1970 است. این‌گونه مطبوعات، که وضع مخفی و غیرقانونی هم نداشتند، نوعی مطبوعات انقلابی جدید در برابر مطبوعات طرفدار نظم مستقر در آمریکا محسوب می‌شدند.
2. روزنامهنگاری متعهد؛ بسیاری از نشریات به اصطلاح زیرزمینی آمریکایی با دیدگاه‌های معارضه‌جویانه و اعتراض‌آمیزانه خود بر مسئولیت و تعهد اجتماعی خویش تکیه می‌کنند و در مقابل مطبوعات سنتی آمریکا، که بر اصول حرفه‌ای روزنامهنگاری کلاسیک از عینی‌گرایی و بی‌طرفی روزنامهها طرفداری می‌نمایند، با حمایت مستقیم از هدف‌ها و مقاصد خاص سیاسی به جهت‌گیری می‌پردازند. برای معرفی عملکردهای این‌گونه نشریات، اصطلاحات مختلفی مثل "روزنامهنگاری مبارز یا متعهد"، "روزنامهنگاری مدافعه‌گر" و "روزنامهنگاری مشارکت‌جو" به‌کار رفته است.
3. روزنامهنگاری نوین: ویژگی‌های این روزنامهنگاری عبارتند از:
الف) توجه به شخصیت‌فردی؛ روزنامه‌نگار باید به شناخت شخصیت فرد یا افرادی که در رویدادها مداخله دارند، توجه خاص معطوف سازد؛
ب) بیان جزیئات نمادی؛ تمام خصوصیات ظاهری افراد یا فرد مورد نظر، در رویدادها باید از سوی خبرنگاران تشریح شود؛
ج) گفت و شنود وسیع؛ روزنامهنگاری باید برای شناخت ویژگی‌های شخصیتی افراد مؤثر در رویداد، به کاربرد گسترده گفت و شنودها توجه داشته باشد و آن‌ها را عیناً و به‌طور مستقیم از قول مصاحبه‌شنوندگان، نقل کند؛
د) توصیف صحنه به صحنه؛ نگارش جریان رویدادها باید به‌صورتی انجام گیرد، که صحنه‌های مختلف آن‌ها، دقیقاً به‌شکل معمول در داستان‌های تخیّلی توصیف گردد.
کشورهای جهان سوم نیز بعد از جنگ جهانی دوم برای نیل به شیوه‌های جدید روزنامهنگاری مخصوص خود به کوشش پرداختند و به ترتیب دو شیوه را پی گرفتند: روزنامهنگاری برای توسعه و روزنامهنگاری در خدمت پیشرفت.
تخصّص روزنامهنگاری و روزنامهنگاری تخصّصی
روزنامهنگاری در کنار این‌که حرفه‌ای است که باید آموخته شود و نیازمند آموزش و تخصص‌یابی است، نیازمند تخصصی‌شدن می‌باشد. به این معنا که در کنار تخصص علمی روزنامهنگاری و آگاهی روزنامه‌نگاران از مسائلی همچون خبرنویسی، گزارش‌نویسی، مصاحبه، مقاله‌نویسی و فروعات اینها، لازم است روزنامه‌نگارانی به اخذ تخصص در یکی از رشته‌های مورد علاقه خود مثل اقتصاد، سیاست، هنر و ... نائل آیند؛ تا بتوانند در نشریات تخصصی که براساس نیاز طبقه‌ای خاص به‌وجود آمده‌اند، به حرفه روزنامهنگاری بپردازند و روزنامهنگاری تخصّصی را که عالی‌ترین مرحله زندگی حرفه‌ای یک روزنامه‌نگار پس از طی مراحل ابتدایی کار حرفه‌ای است، تجربه کنند. روزنامه‌نگاران به هنگام پرداختن به تخصص مورد علاقه خود بایستی این وسایل و ابزار را در اختیار داشته باشند:
1) کتاب‌هایی که در مورد این تخصص وجود دارند؛
2) نشریاتی که در زمینه و در حد تخصص او منتشر می‌شوند؛
3) تهیه و تنظیم علمی و دقیق برگه‌هایی که در آن‌ها رویدادهای مهم، دگرگونی‌های اساسی و شرح حال شخصیت‌های مورد نیاز کار تخصصی وی ثبت شده‌اند؛
4) پرونده‌هایی از بریده‌های نشریه‌ها، کنفرانس‌ها و کتاب‌ها، در حد تخصّص روزنامهنگاری به‌طوری که در لحظه نیاز، سریعاً بتواند به آن‌ها دسترسی یابد.
5) آرشیوی از عکس‌ها، نقشه‌ها، اسلایدها و نوارهای صدا و تصویر.[9]
روزنامهنگاری سایبر
تلاقی رسانه‌های قدیم با کامپیوتر، باعث به‌وجود آمدن روزنامهنگاری سایبر یا آنلاین‌ژورنالسیم شده است. آنچه باعث تمایز روزنامهنگاری سایبر از روزنامهنگاری سنتی می‌شود، دوسویه‌گی و قابلیت دسترسی در آنهاست. به محض این‌که محتوای روزنامهها دیجیتالی شده و به فضای "وب" ارسال می‌شود، هرکس از هرجای جهان می‌تواند به آن‌ها دسترسی داشته و آن‌ها را بخواند. افزون بر این، محتوای دیجیتال می‌تواند به‌طرز پیوسته‌ای روزآمد شود و در ارتباط با موضوعات مرتبط خود قرار گیرد. جنبه دیگر تمایز بخش روزنامهنگاری سایبر، ارائه مصاحبه‌های زنده است.[10]
روزنامهنگاری سایبر که متّکی بر فضای اینترنت است، در بیان "پروفسور پاول" رئیس انستیتوی مطالعات رسانه‌های نوین و استاد کالج روزنامهنگاری و ارتباطات دانشگاه "مینه‌سوتا" در آمریکا، این‌گونه تعریف شده است: «در ساده‌ترین سطح باید بگوییم که روزنامهنگاری سایبر(دیجیتال) آنلاین، یک کانال تازه برای تحویل، بسته‌بندی و توزیع اطلاعات از سوی سازمان‌های خبری است. افزون بر این، روزنامهنگاری سایبر، محیطی است که در آن ساختن انواع خبرها امکان‌پذیر است، در این محیط ، انواع عناصر رسانه‌ای با یکدیگر ترکیب شده و باعث تعامل استفاده‌کنندگان از محتوا می‌شوند. این امر به تسهیل توزیع و پس‌فرست می‌انجامد. روزنامهنگاری سایبر، در همین حال، در حال پاشیدن بذر نوع تازه‌ای از روزنامهنگاری است که در آن، برخلاف گذشته که آزادی مطبوعات فقط متعلق به مالکان مطبوعات بود، اکنون هرکس رسانه خود را دارد.»[11]
اصول اخلاق حرفه‌ای روزنامهنگاری[12]
اصول اساسی اخلاقی که باید مورد نظر روزنامه‌نگاران باشند از این قرارند:
1) روزنامه‌نگار فقط باید در خدمت مخاطب روزنامه خود باشد؛
2) هر خبر باید کوششی در کشف حقیقت به‌حساب آید؛
3) هیچ وسوسه‌ای نباید روزنامه‌نگار را به‌نشر مطلبی وادارد؛
4) روزنامه‌نگاران نباید اجازه دهند، متصدیان آگهی، دبیران و سردبیران را مستقیم یا غیرمستقیم تحت تأثیر قرار دهند؛
5) خبرنگار همیشه باید درست نقل قول کند؛
6) مطلب خبر را نباید برای تأیید یا اصلاح به بیرون روزنامه داد؛
7) هرگز خبرنگار نباید از موقعیّت خود برای تهدید یا دریافت امتیاز بهره بگیرد؛
8) برای دریافت اطلاعات نباید مردم را فریفت؛
9) نباید اطلاعات را ساخت یا در آن‌ها دست برد؛
10) هرگز نباید منبع اطلاعات را افشا کرد؛
11) روزنامه‌نگار بهتر است اشتباه خود را تصحیح کند؛
12) روزنامه‌نگاران نباید از آنچه می‌نویسند، مستقیم نفع ببرند.