كلمات كليدي : تاريخ، پهلوي، متفقين، علي سهيلي، ساعد مراغه¬اي، مرتضي قلي بيات، ابراهيم حكيمي، محسن صدر، احمد قوام
نویسنده : فاطمه كرم پور
در 25 بهمن 1322ش. مجلس مجددا علی سهیلی را به نخست وزیری انتخاب کرد، در اوایل دولت جدید بیماری تیفوس در تهران شیوع پیدا کرد به پیشنهاد دولت پنج میلیون ریال برای مبارزه با تیفوس اختصاص پیدا کرد. وزارت خواربار 25 تن گندم از شوروی خریداری کرد و بیمارستان شوروی در خیابان نادری افتتاح شد. در خرداد ماه، عملیات نظامی برای استقرار امنیت در منطقه فارس و خلع سلاح عشایر متمرد انجام شد و اشرار عشایر فارس پادگان سمیرم را غارت کردند.[1]
در تیرماه فرمان انتخابات دوره چهاردهم مجلس صادر شد. حادثه مهم دوره دوم نخست وزیری سهیلی توقیف رجال ایرانی توسط متفقین بود. در 22 شهریور قوای شوروی و انگلیس تعدادی از امرای ارتش، افسران، روزنامهنگاران، کارمندان راهآهن مامورین شهرداری و بازرگانان را به اتهام جاسوس برای آلمان دستگیر کردند. دولت از متفقین در خواست کرد، لیست تمام کسانی را که باید توقیف شوند. در اختیار شهربانی و ارتش قرار دهد و مامورین ایرانی مظنونین را دستگیر کنند. وزرای مختار با این شرط موافقت کردند که دولت ایران متعهد شود حتی یک نفر از لیست دستگیر نشود. در هشتم شهریور 1322 لیست متفقین در اختیار شهربانی و ارتش قرار گرفت؛ دستگیر شدگان به زندان شهربانی و زیرزمینهای سیلو منتقل شدند. آیتالله کاشانی، احمد متیندفتری، محمد سجادی، علی هیئت، سید علیاکبر موسویزاده، سرلشگر ابوالحسن پورزند، سرلشگر فضلالله زاهدی، سرتیپ محمدصادق کوپال، سرهنگ حسن بقایی، بهرام آریانا، سرهنگ نادر باتمانقلیچ.... از دستگیرشدگان بودند. این عده بعد از مدتی به اردوگاه نظامی اراک منتقل شدند. اسارت این عده دو سال طول کشید و تنها آیتالله کاشانی تا پایان جنگ در فلسطین اسیر انگلیس باقی ماند. اکثر این افراد بعدها به مقامات مهم لشگری و کشوری رسیدند.[2]
دولت سهیلی به آلمان اعلان جنگ کرد و ایران به اعلامیه مشترک ملل متحد ملحق شد. در همین سال دولت ایران با دولت عربستان سعودی قطع رابطه سیاسی کرد، به امر امیر سعودی یکی از حجاج ایرانی را در مکه گردن زده بودند.
در چهارم آذر 1322 "ژوزف استالین" نخست وزیر شوروی به اتفاق مولوتف وزیر امور خارجه و مارشال و روشیلف وارد تهران شدند. روز بعد "وینستون چرچیل" نخست وزیر انگلیس به اتفاق آیدن وزیر امور خارجه و "روزولت" ریس جمهور امریکا وارد تهران شدند و کنفرانس سران سه کشور در تهران تشکیل شد. پس از اجلاس اعلامیه مشترکی منتشر شد که از مساعی ایران در جنگ تقدیر شده بود، حفظ و استقلال و تمامیت ارضی و حاکمیت ایران را تصدیق کرده بود.[3]
در اواخر آذر 1322 علی سهیلی به علت فترت مجلس استعفا کرد، مجددا از طرف شاه منصوب شد و در 25 اسفند استعفا کرد.
در روز 27 اسفند در جلسه خصوصی نخست وزیر جدید محمدساعد مراغهای معرفی شد و در هشتم فروردین 1323 ساعد کابینه خود را معرفی کرد که با ترکیب آن موافقت نشد. بعد از مذاکرات سه تن از وزرای پیشنهادی آن را تغییر داد و کابینه رای اعتماد گرفت. در زمان ساعد فعالیت حزب توده شدت گرفت. با اعتراض به وضع کار پایین بودن دستمزدها در کارخانجات اصفهان کارگران اعتصاب کردند. از مشکلات دولت ساعد استیضاح مهندس غلامعلی فریور وزیر دارایی بود. علت استیضاح انتصاب رضا افشاربه استانداری اصفهان بود. نامبرده در زمان رضاشاه تحت تعقیب کیفری قرار گرفته بود و از خدمات دولتی محروم شده بود. نمایندگان استیضاح وزیر و نخست وزیر را خواستار بودند؛ در نهایت هر دو مجددا رای اعتماد گرفتند. گرفتاری دیگر دولت ساعد اختیارات ملیسپو بود. وی تهدید کرده بود. در صورت لغو اختیارت او، کلیه مستشاران خارجی همراهش استعفا خواهند کرد، ملیسپو چندی بعد "ابوالحسن ابتهاج" رییس بانک ملی را که با تصویب هییت وزیران و فرمان شاه انتخاب شده بود، برکنار کرد و به تمام وزراتخانهها و مؤسسات اقتصادی بخشنامه کرده بود که امضای او محمل قانونی ندارد؛ ابتهاج به هییت وزیران شکایت کرد، در نهایت عمل ملیسپو غیرقانونی اعلام و او درسمت خود ابقا شد.[4]
در مجلس چهاردهم اعتبارنامه پیشهوری مدیر مسئول روزنامه آژیر رد شد. در 23 مرداد 1323 مرگ رضاخان در ژوهاسبورگ اعلام شد.
جدیترین درگیری دولت ساعد امتیاز نفت شمال بود. در شهریور 1323 هیاتی از طرف اتحاد شوروی به ریاست "کافتارادزه" معاون وزرات امورخارجه شوروی وارد تهران شد. مبارزات سیاسی در مجلس و مطبوعات شدت گرفت. نهایتا هرگونه مذاکره در مورد امتیازات نفت به بعد از جنگ موکول شد، سفارت شوروی روابط خود را با ساعد قطع کرد و حزب توده و جراید آن علیه او تظاهرات و مبارزات جدی به راه انداختند؛ در آبان همان سال دکتر مصدق به مجلس پیشنهاد کرد که دولت حق نداشته باشد، بدون مشورت مجلس به دول خارجی امتیازی بدهد، فردای آن روز ساعد کنارهگیری کرد. مجلس به دکتر مصدق متمایل بود؛ اما دکتر مصدق قبول این پست را به بازگشت مجدد به مجلس پس از پایان دوره نخست وزیری منوط کرد که پذیرفته نشد؛ مرتضی قلی بیات خواهرزاده دکتر مصدق که با توصیه وی و تلاش خود نخست وزیر شد. وی اختیارات دکتر ملیسپو را لغو کرد. در دوره او متفقین بندر شاهپور و راهآهن اهواز را به موجب پیمان سه گانه جنگ به ایران تحویل دادند، دولت بیات به ژاپن اعلان جنگ کرد؛ دکتر مصدق از مجلس درخواست کرد. با در اختیار قرار گرفتن پرونده "تدین و علی سهیلی" ابلاغ نظریه نهایی را انجام دهد که مجلس آن را مغایر با آیین نامه مجلس دانست و با آن مخالفت کرد. مصدق با حالت قهر مجلس را ترک کرد، در روز 15 اسفند 1323 عدهای از دانشجویان حقوق او را به مجلس بازگرداند، در درگیری نظامیان و مردم یک نفر کشته و تعدادی نیز مجروح شدند با دخالت مصدق مردم صحن را ترک کردند. کابینه بیات در 28 فروردین 1324 تقاضای رای اعتماد کرد که از 92 نفر حاضر در صحن 25 نفر به دولت او رای اعتماد دادند و کابینه بیات سقوط کرد. نمایندگان به ابراهیم حکیمی ابراز تمایل کردند. وی بدون مشورت با مجلس همکاران خود را انتخاب و ابتدا به شاه و بعد به مجلس معرفی کرد. در 24 اردیبهشت 1324 با اعدام موسولینی دیکتاتور ایتالیا و خودکشی آدولف هیتلر و سقوط برلن، پایتخت آلمان و تسلیم بیقید و شرط آلمان خاتمه جنگ توسط ترومن ریس جمهور آمریکا اعلام شد؛ دولت حکیمی بعد از سی و یک روز برنامه دولت را در چهارده جلسه با مجلس به بحث و مذاکره گذاشت و تقاضای رای اعتماد کرد و فقط 25 رای آورد و سقوط کرد.[5]
اکثریت مجلس به دنبال کسی بودند که با سیاستهای شوروی و فعالیت حزب توده در ایران مخالف باشد. اکثریت محسن صدر(صدر الاشراف) را انتخاب کردند، روزنامههای حزب توده حملات شدیدی را بر علیه او آغاز کردند و او را قصاب باغ شاه و عمال ارتجاع لقب دادند و به همکاری با محمدشاه و شکنجه و اذیت آزادی خواهان متهم کردند، فراکسیون اقلیت مجلس به رهبری دکتر مصدق شدیدا به رای اکثریت اعتراض کردند. نمایدگان اقلیت از شرکت در مجلس خوداری کردند. در 26 تیرماه بین دو طرف توافق حاصل شد و پس از چهل روز جلسه علنی مجلس تشکیل شد و نخست وزیر برنامه دولت را با 11ماده تقدیم مجلس کرد.
در 24 مرداد 1324 با بمباران اتمی ژاپن جنگ تمام شد. در شهریور ماه یاداشت وزارت امورخارجه به سفارت شوروی، انگلیس، آمریکا در مورد تخلیه ایران از قوای متفقین طبق قرارداد پیمان سه جانبه تهران رسید.
در دوران صدر "سیدجعفر پیشهوری" در تبریز بیانیه خودمختاری آذربایجان را منتشر کرد و با اعدام عدهای از مالکین و حمله به زندان تبریز و ترور، آشوب به پا کردند. در تهران با حرکات ضد ملی، حزب ملی حکومت نظامی از اجتماع افراد این حزب جلوگیری کرد، دکتر فریدون کشاورزی وکیل حزب توده در مجلس مضروب شد؛ در 24 مرداد بیست نفر افسران و درجهداران لشگر خراسان مقداری از تجهیزات، ادوات جنگی و اسلحه سرقت کرده و در ترکمن صحرا با ژاندارمری درگیر شدند که چند کشته و مجروح در هر دو طرف باقی گذاشت. در 29 مهر محسن صدر استعفا کرد.[6]
در دوم آبان در جلسه خصوصی مجلس از 94 نفر حاضر 75 نفر به بازگشت مجدد ابراهیم حکیمی رای داده شد؛ 26 آبان وزرات امور خارجه طی یاداشتی به سفارت شوروی در مورد دخالت نیروهای ارتش این کشور در استانهای شمالی و کردستان که موجبات ناامنی شده تذکر داد. در این یاداشت درخواست شده بود که با آزادی عمل ارتش و قوای تامینه ایران در استانهای شمالی موافقت شود.
در دوره دوم نخست وزیری احمد قوام نیروهای آمریکا در آبان 24 و نیروهای انگلیس در اسفند 24 طبق عهدنامه سه جانبه خاک ایران را ترک کردند؛ اما نیروهای شوروی فقط از مشهد، شاهرود، سمنان خارج شدند. در 26 اسفند 24 دولت ایران شکایتی علیه شوروی مبنی بر عدم تخلیه ایران در موعد مقرر و نقض قرار سه جانبه و دخالت در امور داخلی ایران به شورای امنیت فرستاد. در اول فروردین 25 ترومن ریس جمهور آمریکا اولتیماتومی به شوروی داد که اگر قوای خود را از ایران بیرون نبرد آمریکا نیروهای خود را وارد خاک ایران خواهد کرد. در پی مذاکرات قوام در مسکو، سادچیکف سفیر جدید شوروی در تهران اعلامیه مشترکی را صادر کرد که در آن ارتش سرخ طی یک ماه و نیم خاک ایران را ترک کند. با تصویب مجلس پانزدهم مذاکرات ایجاد شرکت نفت ایران و شوروی انجام شد و در مقابل شوروی از دخالت در مورد غائله آذربایجان دست کشید. در چهارم خرداد 1325 سفیر کبیر شوروی رسما اعلام کرد تخیله قوا از ایران به طور کامل انجام شده است.[7]