كلمات كليدي : تاريخ، قبله، كعبه، بيت المقدس
نویسنده : زينب ابراهيمي
تغییر قبله از بیت‌المقدس به سوی کعبه در رجب یا شعبان سال دوم هجری[1] در مسجد «بنی‌سالم بن عوف» و در حال نماز ظهر بر پیامبر نازل شد. متعاقب نزول این آیات، پیامبر(ص) دو رکعتِ آخرِ نماز ظهر را به سوی کعبه خواند.
سیره‌نویسان تردید دارند که آیا کعبه از آغاز بعثت، قبله مسلمانان بوده و بیت‌المقدس، پس از هجرت رسول خدا(ص) به طور موقتی قبله مسلمانان قرار گرفته یا آنکه بیت‌المقدس از آغاز بعثت تا سال دوم هجری قبله بوده است و در هر مورد، شواهد و قراینی نیز ذکر شده است.
برخی بر این عقیده‌اند که پیامبر پیش از هجرت، به گونه‌ای نماز می‌گزارد که در آنِ واحد، هم به سمت کعبه و هم به سوی بیت‌المقدس باشد.[2]
در «سیره حلبیه» آمده است که "ابوجهل" به قصد آزار پیامبر(ص) سنگی برداشت و منتظر نشست تا خاتم انبیا(ص) طبق معمول، بین «رکن یمانی» و «حجرالاسود» نماز بگزارد.[3]
عده‌ای بر این عقیده‌اند که آن حضرت در مکه، نماز را فقط به سوی کعبه معظمه می‌گزارد؛ از جمله، در «دلائل‌النبوه» نقل شده است که مردی تاجر به نام "عفیف" در اوایل بعثت در «منی» نماز گزاردن رسول خدا(ص) را به سمت کعبه دیده است.[4] "ابن‌حجر عسقلانی" نیز بر همین عقیده است.[5] در منابع شیعی نیز روایات بسیاری در این باره نقل شده است؛[6] اما این مطلب قطعی است که مسلمانان، پس از هجرت به مدینه تا سال دوم هجری به سوی بیت‌المقدس نماز می‌گزاردند. پرسش مطرح در این باره، آن است که چرا قبله، مدتی به سوی بیت‌المقدس بود و سپس به سوی مکه تغییر یافت. قرآن کریم طی آیات 138 تا 150 سوره بقره پاسخ‌های کلی و قاطعی به دلایل تغییر قبله و مخالفان و موافقان آن ارائه می‌کند.
علل قبله‌بودن بیت‌المقدس
1. روی‌گردانی از بت‌ها: کعبه در آغاز، جایگاه بتان بود و نهی پیامبر(ص) از پرستش آنان، مستلزم روی برتافتن از آن بود و همسویی با مکانی را طلب می‌کرد که مخصوص یکتاپرستان و موحدان باشد؛ از این‌رو مسلمانان در آغاز به سوی بیت‌المقدس نماز گزاردند و پس از بیزاری‌جستن از بت‌ها و آشکار شدن هویت دینی‌شان، به سوی کعبه بازگشتند.
2. شناساندن پیروان واقعی رسول خدا(ص) به مسلمانان: قبل از اسلام، کعبه مورد احترام و علاقه همه اهل مکه بود. نماز گزاردن مسلمانان به سوی بیت‌المقدس آنان را از مشرکان متمایز می‌ساخت و تعصبات قومی و نژادی و امیال نفسانی را در مسلمانان از بین می‌برد و روحیه فرمانبرداری از دستورهای الهی را در آنان پرورش می‌داد تا متمردان از مسلمانان باز شناخته شوند.[7]
3. عبرت‌آموزی سرنوشت یهود: عوامل ترقی و انحطاط یک قوم، در بیت‌المقدس به وضوح مشهود است. بنی‌اسرائیل با ذلت از مصر به بیت‌المقدس آمدند و با سخت‌کوشی و حق‌گرایی به عزت رسید و آن هنگام که به تن‌آسایی و امیال نفسانی روی آورد و از فرامین خدا سر پیچید، در سراشیبی سقوط و اضمحلال فرو غلطید.
4. بیت‌المقدس، قبله ادیان توحیدی و همسویی پیامبر(ص) با اهل کتاب، نمایانگر استمرار و تکامل رسالت وی در راستای رسالت انبیای پیشین، به‌ویژه ابراهیم(ع) و تصدیق رسالت موسی(ع) و عیسی(ع) بود.[8]
رسول خدا(ص) کوشید تا با احتجاج با اهل کتاب آنان را به دین واحد اسلام فرا خواند؛[9] اما اهل کتاب و به‌ویژه یهودیان، اتصال تاریخی و اعتقادی اسلام را با تعالیم ابراهیم(ع) نفی کردند[10] و به مجادله و مباحثه عنادآمیز با پیامبر(ص) پرداختند تا بدین‌وسیله، مانع گرایش یهودیان به اسلام شوند.
مسلمانان در چنین شرایطی می‌بایست از یک سو، هویت مستقل خود را نمایان می‌ساختند و از سوی دیگر همبستگی و اتصال خود را با رسالت انبیای گذاشته حفظ می‌کردند. آیات 138 تا 150 سوره بقره، به‌ویژه آیات 142 تا 144(آیات تغییر قبله) اعتراضات اهل کتاب و خرده‌گیری‌های آنان را بر مسلمانان به‌خوبی بازگو می‌کند.
علل تغییر قبله از بیت‌المقدس به مکه
1. نماد خداگرایی: کعبه، قدیمی‌ترین مرکز توحید و خداشناسی بر روی زمین و نماد وحدت در پرستش و آفرینش است که از آدم(ع) تا خاتم(ص) به سوی یک خدا گرویدند و تأکیدی بر این است که اسلام، یگانه آیین برگزیده[11] پس از ارسال آخرین فرستاده و نیز سمبل بازگشت همه انسان‌ها در هر جا و مکانی به سوی خداست.[12]
2. تعیین مرزهای اعتقادی مسلمانان: پیروان همه ادیان الهی به بیت‌المقدس توجه داشتند و رسالت پیامبر(ص) که همسو با رسالت انبیای پیشین بود، متمایز شدن از مشرکان را ـ که کعبه، مکان مقدسِ بت‌هایشان بود ـ ایجاب می‌کرد؛ اما لجاجت و خرده‌گیری‌های آزار دهنده یهود و انکار شدید رسالت آن حضرت،[13] رسول اکرم(ص) را بر آن داشت تا علاوه بر تفاوت‌های آیین دین اسلام با یهودیت و مسیحیت، چه در قلمرو جهان شناسی و چه احکام عملی، مسلمانان را به عنوان امتی مستقل از یهودیان، معرفی کند و روی خود را از قبله آنان ـ که نشانه سوء استفاده‌های تبلیغاتیشان بود ـ بگرداند؛ همچنان‌که خداوند می‌فرماید: «ما به هر سو گردانیدن رویت در آسمان را می‌بینیم و ... .»[14]
3. تغییر قبله، نشانه‌ای برای اهل ایمان: خداوند در آیه 144 سوره بقره می‌فرماید: «ما به هر سو گردانیدن رویت در آسمان را نیک می‌بینیم؛ پس باش تا تو را به قبله‌ای که بدان خشنود شوی برگردانیم؛ پس روی خود را به سوی مسجدالحرام کن و هر جا بودید، روی خود را به سوی آن بگردانید. در حقیقت اهل کتاب نیک می‌دانند که این تغییر قبله از جانب پروردگار‌شان به جا و درست است و خدا از کردارهایشان غافل نیست.»
مفسران درباره آگاهی اهل کتاب از تغییر قبله گفته‌اند که در کتب آسمانی پیشین، درباره آمدن پیامبر(ص) ،[15] اوصاف و برنامه‌های عملی‌اش به ویژه نماز گزاردن او به سوی دو قبله، بشاراتی وجود داشته است؛ از این‌رو از تغییر قبله خبر داشتند؛ ولی عناد و خود برتر بینی، آنان را به کتمان و انکار حق کشانید و عده اندکی از این نشانه آشکار، برای ایمان‌آوردن به رسالتش بهره‌مند شدند.[16]
گروه‌های مخالف تغییر قبله
1. یهودیان: چون آنان «نسخ» در احکام را جایز نمی‌دانستند و برای احکام، ابدیت قائل بودند، فکر می‌کردند بیت‌المقدس، قبله همیشگی مسلمانان خواهد بود و پیامبر نمی‌تواند از آن منصرف شود؛ اما خداوند به آنان پاسخ داد: «دست خدا در تکوین و تشریع باز است»[17] و «شرق و غرب عالم از آنِ خداست.»[18] هنگامی که نماز گزاردن به سوی کعبه، همسویی با مشرکان محسوب می‌شود، خاتم انبیا(ص) را به گزاردنِ نماز به سوی بیت‌المقدس(جایگاه ادیان توحیدی) مکلف کرد و زمانی که صفوف مسلمانان از مشرکان باز شناخته شد، به غرور یهودیان خاتمه داد.[19]
2. مشرکان مدینه: مشرکان مدینه پس از تغییر قبله گفتند که محمد، به زادگاه و آیین پدران خویش مشتاق است و سر‌انجام روزی به آیین آنان باز می‌گردد.
3. منافقان مدینه: این گروه در هر شرایطی با تحلیل‌های نادرست و مغرضانه و مطالب بی‌اساس و دور از واقع تلاش می‌کردند، اتحاد و ایمان مسلمانان را متزلزل و آنان را به پراکندگی و تشتت آرا بکشانند.[20]