دادسرا، دادیار، دادستان، بازپرس، دادسرای عمومی، دادسرای ویژه روحانیت
نویسنده : خسرو بهمنیار
تعریف: دادسرا سازمانی است که وظیفۀ آن حفظ حقوق عامه، نظارت بر حسن اجرای قوانین و تعقیب کیفری بزهکاران است.
مقامات دادسرا:
قضات دادسرا قضات تحقیقی هستند که از حیث رتبه، مقام، مصونیت قضایی، حقوق و مزایا و مسئولیت‌های انتظامی، تفاوتی با سایر قضاتی که در محاکم شاغل هستند، ندارند. برای قضات دادسراها عناوین و مشاغل قضایی زیر پیش‌بینی شده است:
1) دادستان یا مدعی‌العموم، مقامی که برای حفظ حقوق عمومی و نظارت بر حسن اجرای قوانین و تعقیب کیفری بزهکاران بر اساس مقررات انجام وظیفه می‌نماید. در هر دادسرا، دادستان رئیس دادسرا است. دادستان بنام جامعه، جرائم را تحت تعقیب قرار می‌دهد. ارجاع پرونده به بازپرس و اظهارنظر در مورد کلیه قرارهای دادیار و قرارهای منع تعقیب، موقوفی تعقیب، صدور کیفر خواست و حضور در دادگاه مربوطه، از جمله وظایف و اختیارات دادستان است. (ماده 3 قانون تشکیل دادگاه‌های عمومی و انقلاب اصلاحی 1381.
2) معاون دادسرا: شخصی است که تحت نظارت دادستان، قسمتی از وظایف دادسرا را انجام می‌دهد و در غیاب دادستان جانشین او می‌باشد؛
3) دادیار: دادیار صاحب مَنصبی است که به نمایندگی از طرف دادستان انجام وظیفه می‌کند. دادیار اگر عهده‌دار انجام تحقیقات مقدماتی شود باید کلیه قرارهای خود را به تأئید دادستان یا معاون وی یا دادیار اظهارنظر برساند. در عمل دادیاران به 5 گروه تقسیم می‌شوند:
أ) دادیار تحقیق؛
ب) دادیار اظهارنظر؛
ج) دادیار اجرای احکام؛
د) دادیار ناظر زندان؛
ذ) دادیار نماینده دادستان در دادگاه.
4) بازپرس: بازپرس که از وی به عنوان قاضی تحقیق یا مستنطق یاد شده، مقامی است که تحقیق مقدماتی جرایم و جمع‌آوری دلایل به نفع یا ضرر متهم برعهده اوست و تحت نظارت دادستان به انجام وظایف قانونی خود می‌پردازد. عمده‌ترین تفاوت کار دادیار و بازپرس امکان اختلاف نظر با دادستان توسط بازپرس است که مرجع حل اختلافشان دادگاه عمومی خواهد بود همچنین دادیار باید برای اقدام به هر کاری از طرف دادستان مأمور گردد ولی، بازپرس در مواردی می‌تواند رأساً شروع به کار کند و در مواردی نیز از دادستان اجازه کسب نماید.
سازمان دادسراها:
أ) دادسرای محاکم عمومی:
این دادسرا شامل دو دادسرای زیر می‌باشد:
1) دادسرای دیوان عالی کشور: این دادسرا از دادستان کل کشور، یک نفر معاون اول و تعدادی معاون و دادیار تشکیل می‌شود. این دادسرا در معیت شعب دیوان عالی کشور در تهران تشکیل می‌شود؛ ولی، صلاحیت دادسرا مانند دیوان به کل کشور باز می‌گردد.
وظایف دادسرای دیوان عالی کشور یا دادستان کل کشور:
شرکت در هیئت عمومی دیوان عالی کشور و اظهارنظر مستدل برای ایجاد وحدت رویه قضایی، تقاضای اعاده دادرسی.
2) دادسرای عمومی: این دادسرا از دادستان عمومی و به تعداد لازم دادیار، معاون قضایی و اداری، کارمند دفتری و بایگان تشکیل می‌شود.
ب) دادسراهای محاکم اختصاصی:
که شامل دادسراهای زیر می‌باشد:
1) دادسرای نظامی: برای رسیدگی به جرائم خاص نظامی یا انتظامی اعضای ارتش، نیروی انتظامی و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در معیت محاکم نظامی تشکیل می‌شود.
2) دادسرای ویژه روحانیت: این دادسرا به منظور پیش‌گیری از نفوذ افراد منحرف و تبهکار در حوزه‌های علمیه، حفظ حیثیت روحانیت و به کیفر رساندن روحانیون متخلف، در خردادماه سال 1366 تشکیل و آئین‌نامۀآن در خردادماه 1369 به تصویب مقام معظم رهبری رسید.
فایده تشکیل دادسرا:
1) جلوگیری از اطاله دادرسی در محاکم دادگستری؛
2) انجام تحقیقات لازم و کافی در دادسرا، برای صدور حکم در دادگاه.
وظایف دادسرا در امور جزایی:
1) کشف و تعقیب متهم به جرم؛
2) اقامه دعوا از جنبه حق الهی؛
3) حفظ حقوق عمومی و حدود اسلامی؛
4) اجرای حکم کیفری